Το κτίριο του Αλληλοδιδακτικού Σχολείου Άργους (Καποδιστριακού)

Το κτίριο του Αλληλοδιδακτικού Σχολείου Άργους – Συμβολές στην ιστορία της Κτιριοδομίας της Καποδιστριακής εποχής (1828-1833) |Βασίλης Δωροβίνης – Δικηγόρος, Πολιτικός επιστήμονας, Ιστορικός.

Όπως και για τα άλλα καποδιστριακά δημόσια κτίρια του Άργους, έτσι και για την οικοδόμηση του Αλληλοδιδακτικού Σχολείου διαθέτουμε αρκετά στοιχεία, ώστε να μπορούμε να παρακολουθήσουμε τόσο την πορεία της κατασκευής του όσο και βασικές τεχνικές λεπτομέρειες. Εκτός από αυτά, – και αν βέβαια δεν υπολογίσουμε την περίπτωση των Στρατώνων του Καποδίστρια, για τους οποίους ό,τι ήδη έχει γραφεί και ό,τι επιπλέον έχει πρόσθετα εντοπισθεί ξεπερνά κατά πολύ τα στοιχεία που έχουν δημοσιευθεί μέχρι σήμερα για τα δημόσια κτίρια της εποχής αυτής – , θα πρέπει να σημειώσω ευθύς εξαρχής ότι το Αλληλοδιδακτικό του Άργους είναι εκείνο από τα καποδιστριακά κτίρια της πόλης για το οποίο έχουν γραφεί τα περισσότερα άρθρα και σημειώματα.[1] Όπως έχουν γραφεί και διαφωτιστικά άρθρα για την εκπαίδευση στο Άργος, από το τέλος του 18ου αιώνα έως την εποχή του Καποδίστρια.

Καποδιστριακό (Α΄Δημοτικό Σχολείο Άργους), πιθανότατα αρχές της δεκαετίας του 1960.

Δεν είναι περιττό να πούμε, ευθύς εξαρχής, ότι η οικοδόμηση του σχολείου αυτού, από λάθη και ατυχίες, κράτησε πολύ περισσότερο από εκείνη μεγαλύτερων και ευρυχωρότερων κτιρίων της εποχής, αλλά και το ότι τα εγκαίνιά του, μόλις δύο μήνες πριν από τη δολοφονία του Καποδίστρια και σε εποχή που η αντιπολίτευση εναντίον του βρισκόταν σε παροξυσμό, ενώ στο Άργος είχαν συγκεντρωθεί, και μάλιστα είχαν κτίσει και σπίτια, επιφανείς προσωπικότητες του αντικαποδιστριακού στρατοπέδου (Σπ. Τρικούπης, Τσερτς, Ντώκινς κ.ά.), έδωσαν αφορμή για μιαν επίδειξη σταθερότητας και δύναμης του καθεστώτος, αλλά και για ένα «λουτρό στο πλήθος» του ίδιου του Καποδίστρια.

Θεωρώ, λοιπόν, ότι πέρα από τη γενικότερη και προσωπική πολιτική του Κυβερνήτη υπέρ της οργάνωσης και γενίκευσης της στοιχειώδους εκπαίδευσης στη χώρα, η ολοκλήρωση του Αλληλοδιδακτικού του Άργους αποτέλεσε και ένα πολιτικό γεγονός, για τους λόγους που αναπτύξαμε αλλά και για όσα ειδικότερα θα εκθέσουμε με λεπτομέρειες στη δεύτερη ενότητα αυτού του άρθρου.

Το Αλληλοδιδακτικό Άργους πριν το 1830-31

Όπως υπαινιχθήκαμε, σχολείο λειτούργησε στο Άργος τουλάχιστον από τα τέλη του 18ου αιώνα. Για την εποχή των ετών πριν από την άφιξη του Καποδίστρια και για την περίοδο 1828-1831 έχουμε συγκεκριμένες μαρτυρίες ότι λειτουργούσε κανονικά αλληλοδιδακτικό σχολείο στην πόλη, σε κτίριο που φαίνεται να καταστράφηκε κατά την τρίτη εισβολή που δέχθηκε το Άργος κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, από τα στρατεύματα του Ιμπραήμ.[2]

Ειδικότερα για την περίοδο από το 1828 πολλές πληροφορίες δίνει άρθρο που δημοσιεύθηκε στη «Γενική Εφημερίδα»,[3] με την αφορμή των εγκαινίων του νέου κτιρίου του Αλληλοδιδακτικού. Παραθέτουμε το σχετικό απόσπασμα:

«Από το 1828 οι παίδες των Αργείων και των περιοίκων διδάσκονται κατά την αλληλοδιδακτικήν μέθοδον παρά του Κυρίου Ν. Φανδρίδου του Κρητός· και μ’ όλον ότι το οίκημα, το οποίον εχρησίμευεν ως διδακτήριον, ήτον πολύ στενόν, και υποκείμενον εις τας μεταβολάς του καιρού, εμαθήτευεν αδιακόπως, εις το Σχολείον τούτο, ικανός αριθμός παίδων· ο πόθος των πατέρων διά την εκπαίδευσιν των ιδίων τέκνων, η φιλομάθεια τούτων και ο ζήλος του διδασκάλου διά την πρόοδον των μαθητευομένων κατώρθωσαν ώστε, από της εποχής ταύτης μέχρι της σήμερον, 1017 μαθηταί εγυμνάσθησαν εις την ανάγνωσιν, την γραφήν, την αριθμητικήν και εστοιχειώθησαν εις τας πρώτας γνώσεις της θρησκείας και της ηθικής. Εκ τούτων 143 μεταβαίνουσιν ήδη εις το νεόκτιστον Σχολείον. Εκ δε των λοιπόν 874, οι οποίοι εξήλθον από το Σχολείον τούτο, 500 τουλάχιστον είναι προπαρασκευασμένοι εις την σπουδήν ανωτέρων μαθημάτων, εις τα Ελληνικά Σχολεία, εις το Κεντρικόν της Αιγίνης, ή εις άλλα επαγγέλματα.

Μεταξύ των μαθητών τούτων αριθμούνται 184 υπαξιωματικοί και στρατιωτικοί του τακτικού ιππικού, οι οποίοι έκαμον προόδους αξιολόγους, και θέλουν κάμει ακολούθως μαθητεύοντες εις το νέον Σχολείον, το οποίον είναι χωρητικόν 400 μαθητών, όταν σχολάζωσιν από τα στρατιωτικά γυμνάσια». 

Πάντως , για την ιστορία θα πρέπει να αναφέρουμε ότι, τον Μάιο του 1829 εκδηλώνεται σαφής πρόθεση εκ μέρους της Σχολικής Επιτροπής του Αμερικανικού Φιλελληνικού Κομιτάτου για ίδρυση και κατασκευή σχολείων στο Άργος και στην Αθήνα, από τα οποία και με πρωτοβουλία του Ιωνά Κινγκ τελικά δημιουργήθηκε, το 1831, αλληλοδιδακτικό στην Αθήνα.[4]

Κατασκευή και λειτουργία του Αλληλοδιδακτικού (1830-32)

Από έγγραφο του Τοποτηρητή Άργους προς τον Καποδίστρια, της 7 Μαΐου 1830,[5] πληροφορούμαστε ότι στον Ελβετό μηχανικό Devaud [Ντεβώ], που βρισκόταν στην υπηρεσία της κυβέρνησης, είχε ανατεθεί η κατασκευή του Αλληλοδιδακτικού (και του «Δημοσίου Καταστήματος»).

Στο έγγραφο αυτό επισυνάπτεται το σχέδιο του Devaud, που δεν υπάρχει στα ΓΑΚ, και ο προϋπολογισμός του έργου, ο οποίος για το κτίριο και με υπογραφή του αρχιτέκτονα ήταν 23.100 πιάστρα, συν 2520 πιάστρα για 1260 κάγκελα του περιτοιχίσματος της αυλής του κτιρίου (σύνολο 25.620 π.). Σε σημείωσή του ο Devaud προσθέτει ότι, λόγω του μεγέθους και του βάρους του σκελετού, είναι επικίνδυνο να γίνουν οι τοίχοι του κτιρίου με πλίθρες και ότι υπολογίζει να κτιστούν με πέτρες ενώ για το περιτοίχισμα προβλέπει να χρησιμοποιηθούν πλίθρες.

Ο Καποδίστριας, σε απάντησή του προς τον Τοποτηρητή, εγκρίνει τόσο τα σχέδια όσο και τον προϋπολογισμό,[6] καθιστώντας τον υπεύθυνο και συνιστώντας του να του υποβάλει, μετά την προκήρυξη δημοπρασίας, το κείμενο των συμφωνητικών πριν αυτά υπογραφούν, ειδοποιώντας τον να υποβάλει σχέδιο και προϋπολογισμό και στην επί της Παιδείας Γραμματεία.

Λίγο αργότερα, ο Καποδίστριας διαβιβάζει στον επί της Παιδείας Γραμματέα Ν. Χρυσόγελο 350,53 δίστηλα τάλληρα από «συνδρομές» (εισφορές) για την οικοδόμηση του σχολείου, ποσό από το οποίο 2000  πιάστρα δίδονται από τον ίδιο και τα υπόλοιπα από τον ναύαρχο Χέϋδεν, από τον Ρώσο επιτετραμμένο στην Ελλάδα κόμητα Βούλγαρη (που συνεισέφερε και για την Οικοδόμηση του μικρού ναού του Αγ. Σπυρίδωνα στο Άργος), από τους Κατακάζυ και Ντάσκοφ και από τον κόμητα Πάνιν.[7]

Στις 4 Ιουνίου, ο Διοικητής Ναυπλίας κλπ. Ν. Γερακάρης ειδοποιεί την επί της Δημ. Παιδεύσεως Γραμματεία ότι ο Τοποτηρητής Άργους οργάνωσε δημοπρασία, αλλ’ ότι από τους εκεί «τέκτονες» κανένας δεν πρόσφερε τιμή και ζήτησαν ν’ αναλάβουν την κατασκευή του σχολείου για 40.000 γρόσια (16.000 φοίνικες). Δύο, όμως, «τέκτονες», ο Χαρίτων Γιάππας (στη δημοπρασία για το «Δημ. Κατάστημα» αναφέρεται σωστά ως Κάππος) και ο Νάνος Δημητρίου, πρόσφεραν 26.620 γρ., αντί των 25.620 του προϋπολογισμού του Devaud, με τον όρο να λάβουν στην αρχή τα μισά χρήματα για αγορά υλικών, και τα άλλα μισά κατά τα μέσα των εργασιών, ώστε να συνεχίσουν την πληρωμή υλικών, «δίδοντες αξιόχρεον εγγυητήν περί της τελείας αποπερατώσεως και καλής κατασκευής του κτιρίου τούτου, επί του οποίου ο αρχιτέκτων Δεβώ θέλει επιτηρεί διά να γίνη με την απαιτουμένην ακρίβειαν».[8]

Σε απάντησή του προς τον Διοικητή, ο Χρυσόγελος αποδέχεται την προσφορά των Κάππα (sic) και Δημητρίου, για 26.000 γρόσια, με τον όρο πληρωμής που έθεσαν και με την υποχρέωση ότι «θέλουν αποπερατώσει την οικοδομήν με την απαιτουμένην επιμέλειαν και το οποίον έδωκε σχέδιον ο Κύριος Δεβώ». Και του ζητά να ειδοποιήσει τον Τοποτηρητή Άργους να τελειώσει το συμφωνητικό και να πει στους «οικοδόμους» να απευθυνθούν στον ίδιο για να εισπράξουν τις 13.000 γρ. καταθέτοντας το συμφωνητικό αλλά και την «εγγύησιν ανθρώπων αξιοπίστων».[9]

Το συμφωνητικό υπογράφεται τρεις μέρες αργότερα, στις 9 Ιουνίου, και στο αντίγραφο που βρίσκεται στα ΓΑΚ υπάρχει η επισημείωση «Συμφωνητικόν της οικοδομής του εν Άργει Αλλ. Σχολείου», με τον αρ. εισαγωγής 1663.[10] Δίνουμε παρακάτω το πλήρες κείμενό του, για λόγους γενικότερου ενδιαφέροντος:

«Δια του παρόντος γίνεται δήλον ότι εσυμφωνήθη μεταξύ της Τοποτηρήσεως Άργους και του τέκτονος Χαρίτωνος Κάππου περί της εις Άργος οικοδομής ενός αλληλοδιδακτικού σχολείου, με τας εξής συμφωνίας.

Αον. Εσυμφωνήθη και ανέλαβεν ο Κύριος Χαρίτων Κάππος την ολικήν οικοδομήν του Αλληλοδιδακτικού Σχολείου διά φοίνικας δέκα χιλιάδες εξακοσίους σαράντα οκτώ, αρ. 10.648.

Βον. Υπόσχεται η Τοποτήρησις, κατά την υπ’ αρ. 1451 Διαταγήν της του Ναυπλίου Διοικήσεως, να μετρηθή επί χείρας η ήμισυ εκ της ανωτέρω ποσότητος των φοινίκων 10.648, παρρησιαζομένου του παρόντος συμφωνητικού εις την Γραμματείαν της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως, προς τον Κύριον Χαρίτωνα Κάππον τέκτονα, φοίνικες πέντε χιλιάδες τριακόσιοι είκοσι τέσσαρες, αρ. 5.324, προχωρούσης δε της οικοδομής, να μετρήται εις τον ίδιον τέκτονα η άλλη ήμισυ εκ της τιμής.

Γον. Υπόσχεται ο Κύριος Χαρίτων Κάππος, τέκτων, να τελειώση την οικοδομήν ταύτην εν διαστήματι τεσσαράκοντα ημερών, αρ. 40, κατά το σχέδιον το οποίον ο αρχιτέκτων Κύριος Δεβώ έκαμεν και το οποίον μένει εις την Τοποτήρησιν, με όλην την απαιτουμένην εντέλειαν, κατά την υπ’ αρ. 597 προκήρυξιν της Τοποτηρήσεως.

Δον. Υποσχόμενος ο Κύριος Χαρίτων Κάππος, τέκτων, διά την εντελή κατασκευήν του ρηθέντος κτηρίου και την παραλαβήν των χρημάτων έδωσεν αξιόχρεον εγγυητήν τον αρχιτέκτονα Κύριον Δεβώ, επί τη βάσει του να παραλάβη ο ίδιος ο εγγυητής τα χρήματα εις χείρας του, τα οποία θέλει δίδει προς τον Χαρίτωνα Κάππον, κατά τας ανάγκας της αγοράς των αναγκαίων υλών και κατά την πρόοδον του κτηρίου

Εον. Γενομένων των συμφωνιών τούτων μεταξύ της Τοποτηρήσεως και του τέκτονος Κυρίου Χαρίτωνος Κάππου, εγράφησαν δύο όμοια, υπογεγραμμένα παρά αμφοτέρων των μερών και παρά του εγγυητού Κυρίου Δεβώ, αρχιτέκτονος, προς αμοιβαίαν ασφάλειαν.

Εν Άργει τη 9 Ιουνίου 1830 τριάντα

Χαρίτων Κάππος

υπόσχομαι

Η. De Vaud

Ο Τοποτηρητής

Άργους

Ιω. Δ. Βρατσάνος».

Από το κείμενο του συμφωνητικού πιστοποιείται το αρκετά περίεργο γεγονός, να αναλαμβάνει ως εγγυητής ο αρχιτέκτονας και επιβλέπων του έργου, ο οποίος παραλαμβάνει, ταυτόχρονα, τα χρήματα για την πληρωμή των εργασιών. Τούτο συνδέεται άμεσα με το έγγραφο που, στις 23 Ιουνίου, ο Ντεβώ έστειλε στον Καποδίστρια και αιτιολογεί, ως ένα βαθμό, την οργή και την απελπισία με την οποία εκφραζόταν.

Σε φύλλο της «Γεν. Εφημερίδος» υπάρχει ανταπόκριση της 13 Ιουνίου από το Άργος, σύμφωνα με την οποία την προηγουμένη είχαν μπει τα θεμέλια του κτιρίου, όπου ο Τοποτηρητής Άργους, «μετά των υπαλλήλων Αρχών και πλήθος πολιτών παρεστάθησαν εις την δημόσιον ταύτην τελετήν. Αγιασθέντων δε των θεμελίων, ο Αρχιεπίσκοπος Ηλιουπόλεως εξεφώνησε λόγον κατάλληλον, εις το τέλος του οποίου ανευφημίσθη ο Εξοχώτατος Κυβερνήτης, ως της παιδείας προστάτης και ευεργέτης της νεολαίας». Και η εφημερίδα προσθέτει λακωνικά ότι παρόμοια τελετή έγινε, στις 28 Απριλίου, στο Μεσολόγγι.[11]

Το οικόπεδο που διατέθηκε για το σχολείο φαίνεται ότι θεωρήθηκε επαρκές γιατί, σε αίτηση ιδιώτη για παραχώρηση «εθνικού τόπου», με σκοπό να οικοδομήσει, η Διοίκηση του αντιπρότεινε οικόπεδο κοντά στην περιοχή του «νεοκατασκευασθέντος Αλληλοδιδακτικού Σχολείου, όπου δεν προσβάλλονται μερικά ούτε γενικά συμφέροντα» (στις 26 Ιουνίου, πράγμα που σημαίνει ότι η οικοδομή προχωρούσε γρήγορα, μέσα στην προθεσμία του συμφωνητικού).[12]

Όπως είπαμε προηγουμένως, στις 23 Ιουνίου ο Ντεβώ έστειλε αναφορά στον Καποδίστρια,[13] με αφορμή την πρόοδο και τη μεθόδευση των εργασιών του σχολείου και του «Εθν. Καταστήματος». Από το έγγραφο αυτό φαίνεται να έγινε παράβαση του συμφωνητικού, ο Ντεβώ βρέθηκε να ελέγχεται και για το σχολείο από τη διμελή επιτροπή επίβλεψης του «Εθν. Καταστήματος», η οποία επιπλέον διαχειρίζεται και τα χρηματικά ποσά.

Θιγμένος ή ίσως και αντικείμενο υποψιών ή και κατηγοριών, ο Ντεβώ δηλώνει ότι το σχολείο οικοδομείται σωστά και ότι οι εργασίες έχουν φτάσει στη μέση, αλλά και ότι θα φανεί ότι αυτός τήρησε, γι’ αυτό, τους όρους της δημοπρασίας.

Ένα μήνα αργότερα, ο Τοποτηρητής Άργους πληροφορεί ότι ο Ντεβώ ζήτησε έγγραφα από αυτόν να αναφέρει ότι «έκαμεν ετοίμην όλην την αναγκαίαν διά το ενταύθα Αλληλοδιδακτικόν Σχολείον ύλην και παρακαλεί να του σταλώσι 2.000 φοίνικες, εκ των 5.300 οπού έχει να λαμβάνη, ως αναγκαίους, διά να πληρώση τους Κυρίους της ύλης ταύτης», και ζητά να σταλούν τα χρήματα αυτά στον Ντεβώ.[14] Προφανώς πρόκειται για τη δεύτερη δόση, που προβλεπόταν από το συμφωνητικό.

Λίγες μέρες αργότερα, με έγγραφό του προς τον Καποδίστρια της 2ας Αυγούστου,[15] ο Ν. Γερακάρης τον πληροφορεί ότι:

«Ταύτην την στιγμήν ο Τοποτηρητής Άργους, διά της υπ’ αριθ. 220 αναφοράς του, κοινοποιεί ότι κατά δυστυχίαν χθες εκρημνίσθη η σκέπη του αλληλοδιδακτικού σχολείου και μέρος του τοίχου και τινες των τεκτόνων εκτυπήθησαν, όχι όμως θανατηφόρως».

Και ο Γερακάρης συμπληρώνει ότι, κατά τον Τοποτηρητή, «εις την αυτήν κατηγορίαν υπόκεινται» και τα κτίρια του «Εθν. Καταστήματος», αφού «διευθύνονται» από τον ίδιο αρχιτέκτονα.

Τα πράγματα εξελίσσονται γρήγορα· στις 11 Αυγούστου παραιτείται ο Ντεβώ και στις 14 ο Τοποτηρητής Άργους πληροφορεί ότι ο Καποδίστριας έδωσε προφορική εντολή να αντικατασταθεί από τον Λάμπρο Ζαβό.[16] Στο ίδιο έγγραφό του ο Τοποτηρητής ζητά από τη Γραμματεία της Επικρατείας να πείσει τον Ντεβώ, που έχει πάθει, όπως φαίνεται, σοκ, να παρουσιαστεί, να παραδώσει στο Ζαβό τα απομένοντα υλικά και να πληρώσει «τους έχοντας να λαμβάνουν, προς διαφύλαξιν της ιδίας αυτού υπολήψεως».

Από νέο έγγραφο του Τοποτηρητή[17] πληροφορούμαστε ότι ο Ζαβός έκανε νέο προϋπολογισμό, σύμφωνα με τον οποίο χρειάζονται άλλοι 2.616,26 φ. για το σχολείο, που έπρεπε να σταλούν αν ήταν να τελειώσει η οικοδομή έγκαιρα και πριν από το χειμώνα. Ο Τοποτηρητής εσώκλειε τους λογαριασμούς του Ντεβώ, με την παρατήρηση ότι δεν είχαν συνταχθεί σωστά, ότι ο Ντεβώ χρωστούσε σε διαφόρους… 10000 γρόσια, ενώ είχε να λαμβάνει από τον Διοικητή Ναυπλίου κλπ. 4000 γρ. για συμπλήρωση της όλης ποσότητας των χρημάτων όλων των κτιρίων. Ακολουθεί αναλυτικός κατάλογος των οφειλών του Ντεβώ σε εργάτες, επιστάτη, εμπόρους κλπ.

Ο Καποδίστριας του απαντά απευθείας,[18] του στέλνει το ποσό των 2.616,26 φ., συνιστά αυστηρή οικονομία και ζητεί να δώσει έγκαιρα ο Ζαβός λογαριασμό εξόδων, ενώ να επαγρυπνούν και οι δύο για τη στερεότητα της οικοδομής, ώστε να μη ξαναγίνουν ζημιές. Με άλλο έγγραφό του προς τον ίδιο λέει ότι έδωσε διαταγή να πληρωθούν και οι άλλες οφειλές του Ντεβώ, «δια να μη ζημιωθώσι οι πολίται».[19]

Φαίνεται ότι ο μνημονευόμενος προϋπολογισμός του Ζαβού ήταν πρόχειρος, γιατί στις αρχές Σεπτεμβρίου ο Τοποτηρητής στέλνει προς τη Γραμματεία των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Παιδείας «τελειωτικό» προϋπολογισμό τόσο για το κτίριο του σχολείου και για το «περιστύλιο» όσο και για την κατασκευή, στο προαύλιό του, ενός σπιτιού όπου θα κατοικεί ο δάσκαλος.

Έχει διασωθεί, και επισυνάπτεται μαζί με τους προϋπολογισμούς, το σχετικό σχέδιο του Ζαβού, στον υπομνηματισμό του οποίου μνημονεύονται το «χαμώγειον οσπήτιον», «προαύλιον του αυτού και περιτοίχισμα» (με στοιχεία αντίστοιχα α και β στο σχέδιο), το προαύλιο του σχολείου (στοιχ. γ) και δημόσιος δρόμος (στοιχ. δ), δίχως να προσδιορίζεται ποιος από τους δύο, προς Β. ή Α. του σχολείου. Το κτίριο υποθέτω ότι θα πρέπει να ετοποθετείτο στη νοτιοανατολική γωνία του προαυλίου. Τα έξοδα, που υπολογίζονταν αναλυτικά, ήταν 8480,64 φ. για το σχολείο και 3248,69 για το σπίτι (σύνολο 11.729,33 φ.).[20]

Ο Καποδίστριας ζητά από την επί της Οικονομίας Επιτροπή να καταβληθεί το ποσό αυτό, αλλά και συμπληρώνει ότι, για την ώρα, μπορούν να πληρωθούν χρήματα για τα «αφεύκτως αναγκαία», ενώ πληροφορεί τον Τοποτηρητή ότι θα τους πληρωθούν με δόσεις όσα ζητήθηκαν, αρχίζοντας με 1000 φ.[21]

Πάντως, είχε προηγηθεί αναφορά του Ζαβού, που ο Τοποτηρητής διαβίβασε στον Καποδίστρια, παρατηρώντας και συμφωνώντας μαζί του ότι έπρεπε να οριστούν δύο έμπειροι αρχιτέκτονες για αυτοψία στο σχολείο και διαπίστωση αν και ποιοι κίνδυνοι υπάρχουν, σημειώνοντας ότι πρέπει να σταλούν το συντομότερο ώστε να μη καθυστερεί η οικοδομή.[22]

Ο Ζαβός έδρασε συνετά, έχοντας υπόψη του και την περίπτωση του Ντεβώ… Στις 14 Οκτωβρίου, ο Τοποτηρητής επανέρχεται με νέο έγγραφό του, μετά την αυτοψία που ενεργήθηκε, και ζητά να του κοινοποιηθεί η γνωμοδότησή τους.[23] Στα ΓΑΚ σώθηκαν οι εκθέσεις των δύο μηχανικών, δηλαδή του Γερμανού Ρ. ντε Μποροτσύν, που συνέταξε και το τελικό σχέδιο της πόλης του Άργους κατά την καποδιστριακή εποχή (Μάρτιος 1831), και του τότε αρχηγού του Μηχανικού Θ. Βαλλιάνου. Αχρονολόγητο πρόχειρο έγγραφο της Γεν. Γραμματείας προς τον Τοποτηρητή Άργους συνοδεύει την έκθεση του ντε Μποροτσύν όπως και ελληνική μετάφρασή της (με ημερομηνία 12 Οκτωβρίου), αλλά και σχεδιάγραμμα που δεν διασώθηκε. Αφού σημειώσει ότι, κατά τις παρατηρήσεις της έκθεσης, «θεωρείται ότι η στέγη κινδυνεύει να καταπέση και, δεύτερον, μη θεμελιωμένη εις κανένα της μηχανικής νόμον», ζητεί άκρα προσοχή και να υποχρεωθεί ο Ζαβός να λάβη υπόψη τις παρατηρήσεις της έκθεσης και, ιδιαίτερα, να τοποθετήσει τέσσερις δοκούς-υποστηρίγματα της στέγης αλλά και άλλους δοκούς, που, στο σχέδιο, ήταν σημειωμένοι με κόκκινο χρώμα.[24]

Η έκθεση του ντε Μποροτσύν απευθυνόταν στον ίδιο τον Καποδίστρια και η τότε μετάφρασή της ήταν η ακόλουθη:

«Παρατηρήσεις επί της κατασκευής της στέγης του εν Άργει Αλληλοδιδακτικού Σχολείου.

1ον. Η κατασκευή της στέγης δεν θεμελιούται εις κανέν Αρχιτεκτονικόν σύστημα.

2ον. Ότι δεν υπάρχει εκεί κανέν μέρος, κανένας σύνδεσμος της ξυλικής, αλλά το όλον εξήρτηται από την δύναμιν ενός σιδηρού ήλου (καρφίου), διά τούτο θεωρείται βεβαία η δευτέρα κατάπτωσις της στέγης.

3ον. Ο τέκτων ενόμισεν ότι θέλει υποστηρίξει την στέγην διά του συνδέσμου των τριών δοκών ααα, αλλά συμβαίνει όλον το εναντίον, επειδή το σημείον Σ δεν υποστηρίζεται, επομένως οι δοκοί 66 και C/C καθίστανται ανωφελείς, κατά τας αρχάς της Μηχανικής. Ιδού τα μέσα διορθώσεως, τα οποία δεν θέλουν προξενήσει εις την Κυβέρνησιν σημαντικά έξοδα.

4ον. Να στήση εν τω μέσω του κτηρίου κατά μήκος τέσσαρας στύλους, υποστηριζούσας την στέγην εις το σημείον Σ.

5ον. Με τον εύκολον τούτον τρόπον η δέσις της στέγης ημπορεί να μένη ως είναι, διά των τεσσάρων υποστηριγμάτων τούτων.

6ον (κατά μετάφρασή μου από το γαλλικό κείμενο, γιατί έχει παραληφθεί στην τότε μετάφραση). Κοντά στα τέσσερα άμεσα υποστηρίγματα, με κολόνες, της στέγης, ο σύνδεσμός της μπορεί να μείνει όπως είναι, με μια πολύ εύκολη επισκευή.

7ον. Αφ’ ου στηθώσιν ούτως οι στύλοι, πρέπει να αλλαχθή η σύμπηξις της στέγης, αφαιρουμένων των δοκών 66 και C/C και προστιθεμένων των σημειουμένων εις το Σχέδιον διά του ερυθρού χρώματος. Κάθε άλλο μέσον θέλει αστοχήσει του σκοπού, του να κάμη στερεάν την στέγην. Αν η θεωρία του κτηρίου βλάπτεται με τούτον τον τρόπον, αλλ’ η τέρψις της οράσεως πρέπει να υποχωρήσει εις την ανάγκην».

(Ακριβέστερη μετάφραση από το γαλλικό κείμενο: «Είναι αλήθεια ότι οι στύλοι που θα στηθούν στο μέσο του κτιρίου θα βλάψουν την πλήρη άποψη του κτιρίου, όμως η ανάγκη απαιτεί αυτή τη θυσία της τέρψης, από την οποία θα πρέπει να παραιτηθούμε για την ώρα»).

Ναύπλιο, 12 Οκτωβρίου 1830».

Νότια όψη του σχολείου (από το άρθρο του Μ. Μαντούδη «Les Bitiments scolaires en Grece», 1936, στο « L’ Hellenisme Contemporain».) Δημοσιεύεται στο Περιοδικό, «Αρχαιολογία και Τέχνες», τεύχος 32, 1989.

Ο Θεόδ. Βαλλιάνος συμπεριλαμβάνει τη γνωμοδότηση του ντε Μποροτσύν σε δική του αναφορά προς τον Γραμματέα των Στρατιωτικών Π. Ρόδιο, με ημερομηνία 14 Οκτωβρίου,[25] στην οποία καταλήγει στα αντίθετα, σχεδόν, συμπεράσματα, και από αυτή διευκρινίζεται ότι ο Λάμπρος Ζαβός, με τον «τέκτονα» Νικ. Ιωάννου, είχαν ήδη επισκευάσει, μετά την κατάρρευσή της, τη στέγη του σχολείου. Από τη μακροσκελή αυτή αναφορά παραθέτουμε τα ουσιώδη σημεία της.

Κατ’ αρχήν ο Βαλλιάνος λέει ότι, μετά τη σχετική διαταγή αρ. 2857 της Γραμματείας, πήρε μαζί του τον «Προύσσον μηχανικόν» και πήγαν στο Άργος, για αυτοψία στη στέγη του σχολείου, και σημειώνει (αναπαράγουμε, διορθωμένο ορθογραφικά, το κείμενό του):

«Εγώ δε ομοίως παρατηρήσας ακριβέστατα το σύστημα της στέγης ολικώς και εξετάσας και τα ουσιωδέστερα της δυνάμεως της ευρίσκω, ως το και εμέ, την στέγην ταύτην με όχι κακήν τόσον κατασκευήν, διότι και το σύστημά της δεν είναι να απορριφθή, αλλ’ ούτε και ο τρόπος της κατασκευής της είναι τόσον κακός, είναι αληθές ότι τα ξύλα δεν είναι όλα αναμεταξύ των κλειδωμένα, αλλά μόνον μέρος, αυτό τούτο προέρχεται διότι ήτον κατ’ αρχάς έλλειψη ξυλικής χοντρής και ότι αι καστανιαί δυσκόλως επιδέχονται τας κλειδώσεις, επειδή είναι ξύλα και πολλά λιανά και ξεσχίζονται εύκολα, και διά τούτο η σκεπή του σχολείου εκλειδώθη διά μέσου δοκιμασμένων κεραιών, των οποίων το πλήθος και τα αλληλένδετα δεσίματα των ξύλων κάμνουν ώστε να μην φοβείται κανέν βάρος, ως και απεδείχθη εμπράκτως, όταν έβαλαν όλα τα κεραμίδια, και αυτά όντα βρεμένα, εις όλον το οίκημα της οικίας δεν επαρατηρήθη ούτε μίαν στιγμήν κάθισμα, από την οριζόντιον ευθείαν γραμμήν, με βεβαιώνει ο αρχιτέκτων Κος Ζαβός και τέκτων Νικόλαος Ιωάννου, ότι έκαμαν και άλλας διαφόρους βαρειάς δοκιμασίας διά να ταραχθή το σύστημα και να καθίση, δεν ήτον δυνατόν, αι βροχαί, αι κακοκαιρίαι και άνεμοι εις την σήμερον δεν ηδυνήθησαν να κάμουν την παραμικράν ταύτην ζημίαν, ώστε συμφωνούν με τα του Κου Βαρώνου (ντε Μποροτσύν), ότι το σύστημά του είναι καλόν και το σχέδιόν του ημπορεί να εσωκλεισθή μετά μερικών παρατηρήσεων, και διά ένα δυνατόν ανάλογον τοίχον εις το βάρος της ξυλικής του και του συστήματος της κατασκευής του, δεν ημπορώ ποσώς να αρνηθώ ότι και το παρόν σύστημα της στέγης της του Άργους σχολής δεν είναι από τα ευκαταφρόνητα, και αν η προσοχή του Κου Ζαβού και Νικολάου Ιωάννου, η οποία δεν αμφιβάλλω ήτον η μεγαλυτέρα και ακριβεστέρα, δεν άφησεν κανένα άδειον τόπον εις τα δεσίματα όλης της σκέπης και εάν οι τοίχοι είναι ικανοί να βαστάξουν την στέγην τους οποίους βέβαια ουδείς δύναται να εξετόση λεπτομερώς, μόλον ότι φαίνεται να μην είναι καλλιτέρας ποιότητος, και πάλιν συγκρίνοντες και το βάρος της στέγης και ξυλικής ομοίως φαίνεται να είναι ανάλογον με τους τοίχους, δεν έχω την παραμικράν αμφιβολίαν ότι η στέγη είναι στερρεά και δεν έχει φόβον, έχουν και όλην την δικαίαν υπόληψιν εις τας γνώσεις και επιστασίαν του Κου Ζαβού και έξυπνον νουν και γνωστήν πρακτικήν του τέκτονος Νικολάου Ιωάννου, είμαι βέβαιος ότι με ολίγα δεσίματα και επιδιορθώσεις, οι οποίαι και εδιωρίσθησαν, η στέγη καθ’ όλους τους λόγους πρέπει να σταθή (…).

Μη θέλων να λάβω ευθύνην εις εν δυστυχές συμβάν, είμαι πρόθυμος να καθυποβάλω και προσωπικώς εις την Σ. Κυβέρνησιν τας παρατηρήσεις μου και την απόδειξιν με ορθόν λόγον διά την στερέωσιν της στέγης, και μετά ταύτα η Σ. Κυβέρνησις δύναται να εγκαλέση και άλλους πρακτικούς Έλληνες διά να κρίνη τας ιδικάς μου ως προς το σύστημα και σκοπόν των εδώ επισκευών, διότι οι Ευρωπαίοι δεν είναι ακόμη αρκετά συνηθισμένοι να παρίστανται εις τας ανάγκας και να συμμορφώνουν την θεωρίαν τους και τα γνώσεις τους εις το σύστημα των εδώ επισκευών και της ξυλικής και της φύσεως των τοίχων και λοιπά, και διά τούτο όλα τα ιδικά μας αυτού δεν είναι με το μέτρον των εν Ευρώπη ανάλογα και επικίνδυνα.   

Ταύτα καθυποβάλλω υπ’ όψιν της Σεβαστής Κυβερνήσεως, διά ησυχίαν της».

Και με υστερόγραφό του ο Βαλλιάνος επισυνάπτει και άλλη έκθεση, του Γενικού Επιστάτη των Μηχανικών Σπυρ. Βαλσαμάκη, που κι αυτόν είχε πάρει μαζί του για τις πρακτικές γνώσεις και την εμπειρία του και συμφωνούσε και αυτός με τη γνώμη του. Ο Βαλσαμάκης, με δήλωσή του της 15 Οκτωβρίου προς τον «Ταγματάρχην του Μηχανικού Σώματος», γράφει:

«Παρατηρήσας ακριβώς ο υπογεγρ. εδώ, την 10 τρέχοντος, την επισκευασθείσαν στέγην του εν Άργει παιδευτικού καταστήματος παρά του Κου Λάμπρου Ζαβού και Νικολάου Ιωάννου, ευρίσκω αυτήν πλήρη και στερεάν, συγκρινομένην ως προς την ξυλουργίαν και την κατασκευήν του όλου κτίσματος, χωρίς καμμίαν έλλειψιν εκ μέρους των επιστατούντων».

Το θέμα από τα προηγούμενα κείμενα παρουσιάζει όχι μόνο σημαντικό ενδιαφέρον από την πλευρά της ιστορίας της οικοδομικής και των τεχνικών που εφαρμόζονταν στην Ελλάδα, με άμεση ευθύνη των εμπειροτεχνών μαστόρων, θέμα που αφορά, όπως είναι ευνόητο, τους ασχολούμενους ειδικά με την εξέλιξη των τεχνικών αυτών, αλλά και ανάγλυφη την εικόνα των συγκρούσεων που δημιουργήθηκαν με την ανάμιξη και συμβολή Ευρωπαίων μηχανικών στην κτιριοδομία της εποχής.

Επιπλέον, ρίχνεται νέο φως στην υπόθεση Ντεβώ που, πέρα από την πιθανότητα κακής οικονομικής διαχείρισης εκ μέρους του, μπορεί να θεωρηθεί ότι δημιουργήθηκε ακριβώς από διαφορές αντιλήψεων σε καθαρά τεχνικά ζητήματα, αφού ιδιαίτερα για την περίπτωση του σχολείου του Άργους ο «τέκτων» Νικ. Ιωάννου είχε σχέση και άμεση συμμετοχή στην κατασκευή του.

Μετά τις παραπάνω εκθέσεις, που εκτιμήθηκαν ανάλογα από την κεντρική Διοίκηση, και αφού μεσολάβησε και κάποια σχετική αναφορά του Τοποτηρητή Άργους, ο Καποδίστριας κλείνει το όλο θέμα με δική του απάντηση προς αυτόν,[26] λέγοντας ότι αφού οι στύλοι και δοκοί, που είχε ήδη δώσει εντολή να τοποθετηθούν, τελικά κρίνονται περιττοί, γιατί η οροφή του σχολείου είναι «επιτηδείως κατασκευασμένη και δεν έχει χρείαν τοιούτων υποστηριγμάτων», ας προχωρήσει στην αποπεράτωση της οικοδομής. Την επομένη, 15 Νοεμβρίου, δημοσιεύεται στη «Γεν. Εφημερίδα»[27] κείμενο του Τοποτηρητή που κάνει λόγο και για την ανέγερση «περιφανών οικοδομημάτων» στο Άργος, μεταξύ των οποίων μνημονεύει και το «λαμπρόν αλληλοδιδακτικόν σχολείον».

Στο τέλος του μήνα, σε νέο έγγραφό του προς τον Κυβερνήτη,[28] ο τελευταίος ζητά να πληρωθούν οι μισθοί του Λ. Ζαβού για την περίοδο από τις 4 Αυγούστου, οπότε ανέλαβε καθήκοντα για τις οικοδομές στο Άργος, για τις οποίες συνεχίζει μέχρι τότε την επίβλεψη – και ρητά αναφέρεται εκείνη του Αλληλοδιδακτικού.

Με νέα αναφορά του προς τη Γεν. Γραμματεία[29] υπενθυμίζει ότι ο Ζαβός είχε μιλήσει στον Καποδίστρια για το στρώσιμο του δαπέδου του σχολείου με βότσαλα κι ότι είχε ζητήσει να του δοθεί ένα αμάξι για τη μεταφορά τους, και ζητάει, επειδή ο Καποδίστριας μπορεί να το ξέχασε, να προωθηθεί το θέμα.

Στις 15 Ιανουαρίου 1831, και σύμφωνα με έγγραφο του Ζαβού προς τον Τοποτηρητή, το οποίο εκείνος διαβιβάζει προς τη Γραμματεία της Παιδείας,[30] είχαν δαπανηθεί όλα τα χρήματα για το σχολείο, και για να τελειώσει η οικοδομή χρειάζονταν άλλοι 2600 φοίνικες. Ο Καποδίστριας απαντά στον Τοποτηρητή[31] ότι πρέπει να προηγηθεί απολογισμός των μέχρι τότε εξόδων και προϋπολογισμός για το ζητούμενο ποσό, και εκείνος ανταπαντά[32] ότι κάλεσε τον Ζαβό γι’ αυτό, ο οποίος συνέταξε λεπτομερειακό απολογισμό, με όλα τα σχετικά αποδεικτικά, και τον προϋπολογισμό που επισυνάπτεται (δεν υπάρχει στα ΓΑΚ), αλλά και ότι ο αρχιτέκτονας πήγαινε στο Ναύπλιο για περισσότερες εξηγήσεις.

Σύντομα ο Κυβερνήτης δίνει εντολή στην επί της Οικονομίας Επιτροπή να πληρώσει στον Ζαβό 4531,55 φ., τόσο για τα έξοδα που έγιναν όσο και για το ποσό του προϋπολογισμού, σημειώνοντας ότι, μετά την αποπεράτωση της οικοδομής, θα συνταχθεί ο τελειωτικός απολογισμός,[33] ενώ με παράλληλο έγγραφό του[34] πληροφορεί ανάλογα και τον Τοποτηρητή.

Πάντως, από τον Δεκέμβριο φαίνεται να έχει αρχίσει μετακόμιση προς το νέο κτίριο του σχολείου, όπως συνάγεται από αναφορά του δασκάλου Ν. Φανδρίδη[35] προς τον  Γραμματέα της Παιδείας, όπου σημειώνει ότι «προ τριών μηνών περίπου (γράφει στις 20 Μαρτίου) έγινε μετακόμιση των θρανίων του Αλληλοδιδακτικού «εις το νεωστί ωκοδομηθέν», προσθέτει ότι ο αριθμός των μαθητών είναι 123, γιατί «οι επίλοιποι απεμακρύνθησαν μεν διά την προσωρινήν ανωμαλίαν του σχολείου, προξενηθείσαν από την μετακόμισιν των σκευών, περιμένουν δε ανυπομόνως την του νέου εγκαινίασιν για να συρρεύσωσιν εις αυτό».

Τις ίδιες μέρες, άλλωστε, ο Τοποτηρητής διαβιβάζει προς τη Γραμματεία της Παιδείας ομαδική αίτηση πολλών Αργείων, με την οποία ζητούσαν την ανέγερση και νέου κτιρίου, για το Ελληνικό Σχολείο που λειτουργούσε στην πόλη.[36]

Στις 5 Μαΐου ο Τοποτηρητής διαβιβάζει στη Γραμματεία της Παιδείας τον τελευταίο λογαριασμό του Ζαβού, από 915,7 φ., «δι’ όσα τελευταίως έγιναν έξοδα εις πράγματα αναγκαία του Σχολείου»,[37] και ζητεί την εξόφλησή του. Στο πάνω μέρος του λογαριασμού γράφει ο Ζαβός, με ημερομηνία 3 Μαΐου:

«Η κατασκευή της εν Άργει Αλληλοδιδακτικής σχολής έλαβεν τέλος. Η χρηματική περιλαβή συνάγεται εις Φοίνικας 15.624,45/00. Η ταύτη ποσότης δεν έφθασεν δια να πληρωθούν τα τελευταία αναγκαία πράγματα, όπου έγιναν εις την οικοδομήν, με το να υπερέβη τα έξοδα από τα έσοδα Φοίνικας 915.75/00 και διά τούτο σας καταγράφω λεπτομερώς τους όσους εδούλευσαν και έδωσαν ύλην (…)».

Από τις σχετικές εγγραφές αντιγράφουμε εκείνη για το «δώμα του περιστυλίου με κουρασάνι». Ο Γραμματέας της Παιδείας έδωσε την έγκρισή του.[38]

Στις 9 το πρωί της 11^ης Ιουνίου 1831 έγιναν τα εγκαίνια του κτιρίου του Αλληλοδιδακτικού Σχολείου, ένα ακριβώς χρόνο, παρά μία μέρα, από την τελετή για τη θεμελίωση του κτιρίου.

Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι, από τα στοιχεία που έχουμε εντοπίσει, δεν φαίνεται να συνηθιζόταν γενικά να γίνονται εγκαίνια δημοσίων κτιρίων κατά την καποδιστριακή εποχή και, πάντως, θεωρούμε ότι για κανένα άλλο κτίριο, πλην του ορφανοτροφείου της Αίγινας, δεν δόθηκε ανάλογη επισημότητα.

Στη «Γεν. Εφημερίδα», στο φύλλο της 17 Ιουνίου, και στην «Αιγιναία», περίπου μετά ένα μήνα, δίδεται ευρεία δημοσιότητα στο γεγονός, στα ΓΑΚ έχουν σωθεί τα κείμενα των λόγων του Μητροπολίτη Ηλιουπόλεως Ανθίμου, του Τοποτηρητή Ν. Μαυρομμάτη και εκπροσώπου των μαθητών, που κατά σειρά μίλησαν στα εγκαίνια. Ο ίδιος ο Καποδίστριας ήταν παρών και παρέμεινε, μάλιστα, στο Άργος επί τρεις μέρες, πράγμα που θεωρεί αξιόλογο και το μνημονεύει σε επιστολή του. Ήταν παρούσες, κατά τη «Γεν. Εφημερίδα», οι τοπικές αρχές, οι αξιωματικοί του Στρατώνα του ιππικού και του Ταξιαρχικού σώματος, οι πρόκριτοι και πλήθος πολιτών.[39]

Από τους λόγους που εκφωνήθηκαν, «διάπυρους» και εμπνευσμένους, σημειώνουμε ότι κύριες αναφορές τους καυτηριάζουν την αμάθεια, εκθειάζουν το γιγάντιο έργο της Κυβέρνησης για την Παιδεία, και χαράζουν προοπτικές για το μέλλον. Κατά την «Γενικήν Εφημερίδα», ο λόγος του εκπροσώπου των μαθητών έκανε ζωηρή εντύπωση στο ακροατήριο, αλλά διαπιστώνουμε ότι και αποπνέει έντονα πνεύμα προσωπολατρίας. Και οι τρεις ομιλητές ξύπνησαν τη φιλοτιμία των παρισταμένων ώστε, στο τέλος της τελετής, να οργανωθεί έρανος, με σκοπό την εκτέλεση νέων κοινωφελών έργων στην πόλη (Ελληνικό Σχολείο, οίκημα για τον Αρχιεπίσκοπο, επισκευή παλαιών υδραγωγείων), που συγκέντρωσε 5.250 φ., από τους οποίους οι 3.000 προσφέρθηκαν από το προσωπικό βαλάντιο του Κυβερνήτη.[40]

Αλλά από το σχετικό δημοσίευμα της «Γεν. Εφημερίδος» πληροφορούμαστε και κάτι άλλο σημαντικό, για τη γνώση του τι ακριβώς οικοδομήθηκε, δηλαδή ότι, εκτός από το κτίριο του σχολείου, οικοδομήθηκε, τελικά, και κτίριο για κατοικία του δασκάλου, «όπου η μήτηρ του ιδίου διδάσκει τα κοράσια των πολιτών, όσοι εμπιστεύονται εις αυτήν την ανατροφήν των ιδίων τέκνων».

Στα ΓΑΚ έχουν σωθεί έγγραφα που δίνουν μια ιδέα για τα έξοδα που απαιτούνταν για τη λειτουργία του σχολείου (61,96 φοίνικες για την περίοδο μεταξύ 12 Μαΐου και 9 Δεκεμβρίου 1830),[41] αλλά και πληροφορούν για κάποιες άλλες διοικητικές λεπτομέρειες.

Για τη σημασία της ανέγερσης του σχολείου αναφέρουμε και το ότι, όταν λίγο πριν τη δολοφονία του Καποδίστρια έφθασε στην Ελλάδα ως σύμβουλος του βασιλιά της Βαυαρίας ο Τιρς, δόθηκε εντολή από τον Καποδίστρια να οδηγηθεί, κατά την επίσκεψή του στο Άργος, εκτός από το αρχαίο θέατρο, και στο κτίριο του Αλληλοδιδακτικού.[42]

Τη δολοφονία του Κυβερνήτη ακολουθεί αρχικά σύγχυση και, κατόπιν, σταδιακή και γρήγορη διάλυση. Μέσα στον Οκτώβριο του 1831 γίνεται προσπάθεια να συγκροτηθεί Εθνοσυνέλευση στο Άργος. Για τις συνεδριάσεις της επιλέγεται το κτίριο του Αλληλοδιδακτικού και ο Λ. Ζαβός επιστατεί σε εργασίες για τη σχετική διαρρύθμιση των αιθουσών, για τις οποίες δαπανώνται 182,74 φ.[43] Πάντως το σχολείο φαίνεται να εξακολουθεί

να λειτουργεί, ακόμα, στο τέλος του 1831.[44] Με τις ανωμαλίες που ακολουθούν, διαλύεται και το σχολείο, και μάλιστα ο Ν. Φανδρίδης παραμένει απλήρωτος όχι μόνο για τους πρώτους τέσσερις μήνες του 1832, αλλά και ως προς τα έξοδα του σχολείου για ολόκληρο το 1831.[45]

Τον Ιούνιο του 1832 αποφασίζεται να συνεδριάσουν στο σχολείο οι εθνικοί πληρεξούσιοι, πράγμα που δημιουργεί νέο πρόβλημα για την επαναλειτουργία του, δεδομένου ότι έχει μεταβληθεί σε ερείπιο το κτίριο όπου το αλληλοδιδακτικό λειτουργούσε παλαιότερα.[46] Γι’ αυτό και ο Φανδρίδης ζητάει να μπορέσει να συνεχίσει τη διδασκαλία του στο οίκημα του δασκάλου.

Τελικά, τον Οκτώβριο, όταν πια και ο Λ. Ζαβός έχει φύγει οριστικά από το Άργος και μετά από προφορική εντολή της Γραμματείας επί της Παιδείας, ο Φανδρίδης επιστρέφει στο Άργος, όπου η κατάσταση κάπως έχει ησυχάσει και οι γονείς εκδηλώνουν την επιθυμία να ξαναρχίσουν τα μαθήματα. Αλλά ο Φανδρίδης σημειώνει σε σχετική αναφορά του: «η φθορά του καταστήματος έγινε τοσαύτη, ώστε είναι αδύνατον άνευ επισκευής ν’ αρχίση παράδοσις εις αυτό, επειδή λείπουν θύραι, το πλείστον μέρος των παραθύρων και όλα τα γραφεία και καθίσματα αυτού».[47]

Και συμπληρώνει ότι, εκτός από τις αντίστοιχες επισκευές που πρέπει να γίνουν, χρειάζεται να δοθούν και βιβλία, πίνακες, αβάκια και άλλα «προπαρασκευαστικά μέσα», για τα οποία επανέρχεται με νέες αναφορές του, τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο, αίτημα που υποστηρίζει και η Τοποτήρηση.[48]

Η Γραμματεία της Παιδείας φροντίζει να σταλεί κάποια ποσότητα τεχνικού υλικού για διδασκαλία, αλλά «επεύχεται τα αποτελέσματα των προσπαθειών του διδασκάλου υπέρ της επανορθώσεως του σχολείου τούτου, προς το οποίον δεν αμφιβάλλει ότι θα συντελέσει και η Τοποτήρησις αύτη το όσον ανέχεται». Δηλαδή, το Υπουργείο Παιδείας νίπτει τας χείρας του… Από την ίδια απάντησή του γίνεται γνωστό ότι τα μαθήματα είχαν ξαναρχίσει σε ιδιωτικό οίκημα.[49]

Το κτίριο του σχολείου κατά την Οθωνική εποχή (1833-1862)

Μετά από έρευνα φακέλων του Οθωνικού αρχείου των ΓΑΚ, εντοπίσαμε πολλά έγγραφα που αναφέρονται στην εκπαίδευση στο Άργος και στις κτιριακές ανάγκες. Φαίνεται ότι κατά τα πρώτα χρόνια της περιόδου αυτής (1834-1840) το Αλληλοδιδακτικό και το Ελληνικό σχολείο της πόλης εγκαθίστανται σε ένα από τα κτίρια του «Δημ. Καταστήματος», το οποίο και υφίσταται κάποιες διαρρυθμίσεις, ενώ τίθεται θέμα για το πού ανήκει το κτίριο του Αλληλοδιδακτικού, που τότε, αλλά και κατά περιόδους μετέπειτα, χρησιμοποιείται για τις ανάγκες του Στρατώνα.

Πριν αναφερθώ σε κάποια έγγραφα αυτής της περιόδου, θεωρώ χρήσιμο ν’ αρχίσω με ένα έγγραφο του Γραμματέα επί των Εσωτερικών, αμέσως μετά την άφιξη του Όθωνα, Χρηστίδη, προς τον Γραμματέα επί της Οικονομίας, στο οποίο, αν και το αντικαποδιστριακό πνεύμα είναι έκδηλο, υπάρχουν χρήσιμες πληροφορίες για την κατάσταση του σχολείου. Γράφει ο Χρηστίδης:[50]

«Βον. Διότι εκ των άχρι τούδε ανεγερθέντων (σχολείων), τα μεν ωκοδομήθησαν διά συνεισφοράς των κατοίκων, τα δε δι’ εξόδων της Κυβερνήσεως.

Γον. Διότι εκ των δευτέρων τούτων, εις μερικά εξωδεύθησαν υπέρογκοι ποσότητες, καθώς εις το Αλληλοδιδακτικόν του Άργους, διά την οικοδομήν του οποίου επληρώθησαν υπέρ τας 40.000 φοίνικας (sic) ενω εις την Ανατολικήν Ελλάδα με 28.000 φοίνικας συνηστήθησαν δέκα τοιαύτα σχολεία, κατά την αναφοράν του τότε Εκτάκτου Επιτρόπου των επαρχιών εκείνων Επομένως διατηρήσας ένα ελάχιστον όρον, προσδιώρισα 4.000 δραχμάς δι’ εκάστην οικοδομήν υποτιθεμένου πάντοτε ότι ο τόπος θέλει ήσθε εθνικός, και η συνεισφορά των κατοίκων ανάλογος»

και προσθέτει ότι υπήρξε και συμβολή των φιλελληνικών βοηθημάτων, τα οποία έπαψαν να υπάρχουν.

Στα μέσα του 1834 τίθεται το θέμα της κυριότητας του κτιρίου και εντοπίσαμε μία πρώτη γνώμη του Υπουργ. Συμβουλίου, της 3 Νοεμβρίου, σύμφωνα με την οποία αυτό μπορούσε να αφεθεί στην Κοινότητα του Άργους, για να χρησιμεύσει ως κοινοτικό σχολείο.[51]

Στο τέλος του ίδιου χρόνου, σε έγγραφο του Υπουργείου Παιδείας προς την Αντιβασιλεία,[52] γίνεται λόγος για το κτίριο του αλληλοδιδακτικού που χρησιμοποιείται από τις στρατιωτικές Αρχές, ενώ τα μαθήματα του σχολείου γίνονται σε αίθουσα του πρώην «Δημ. Καταστήματος» (μάλιστα, του δικαστηρίου).[53] Σε παρόμοιο έγγραφο, της 26 Μαρτίου 1835,[54] όπου αναπτύσσονται διά μακρών επιχειρήματα υπέρ της αλληλοδιδακτικής μεθόδου και, επομένως, και της ανάγκης χρησιμοποίησης των αλληλοδιδακτικών σχολείων, υπάρχουν στοιχεία για το κτίριο του Άργους.

Συγκεκριμένα, ότι ήταν χωρητικότητας 300 μαθητών, ότι αποτελούσε το μόνο κτίριο δημοσίου σχολείου στην Ελλάδα το οποίο μπορεί να θεωρηθεί ως περίπου πλήρες για την υπηρεσία του, ότι είναι μεγάλο και ευρύχωρο, κατάλληλα διαρρυθμισμένο εσωτερικά, με μικρή αυλή και αίθουσα όπου μπορούν να συγκεντρώνονται οι μαθητές πριν από την αρχή των μαθημάτων, με τρεχούμενο νερό, ενώ δίπλα από αυτό βρίσκεται άλλη αυλή, περιτοιχισμένη, με την κατοικία του δασκάλου – διαπιστώνεται ότι είχε εφαρμοστεί πλήρως το σχέδιο του Λ. Ζαβού για την περίπτωση αυτή. Τέλος, εκφραζόταν η σκέψη ότι το εσωτερικό του σχολείου θα μπορούσε να χωριστεί ώστε να στεγάσει και σχολείο κοριτσιών.

Η ακριβής τύχη του σχολείου δεν έχει διευκρινισθεί για την μετέπειτα οθωνική περίοδο, και πάντως έχουμε εντοπίσει στην εφημερίδα του Ναυπλίου «Ο Άργος» απόσπασμα άρθρου αφιερωμένου στο Άργος, το 1844,[55] στο οποίο κατά λέξη αναφέρεται ότι «το ωραίον του αλληλοδιδακτικού σχολείου κατάστημα, το επί Καποδιστρίου διά τοσούτων εξόδων ανεγερθέν, απημελήθη, κατερειπώθη και σήμερον χρησιμεύει ως αχυρών» – προφανώς για τη μονάδα του Ιππικού.

Από το 1870 έως το 1965

Για την περίοδο αυτή οι πληροφορίες μας προέρχονται αποκλειστικά από τον τοπικό τύπο. Έτσι, για το 1873 μαθαίνουμε ότι ο δήμαρχος Παπαλεξόπουλος επισκευάζει το «παλαιόν, μεγαλοπρεπές δημοτικόν σχολείον το οικοδομηθέν υπό του μακαρίτου Καποδίστρια», ώστε να χρησιμοποιηθεί ως δημοτικό σχολείο των αρρένων, ότι διατέθηκε για τον σκοπό αυτό μεγάλη ποσότητα χρημάτων, ενώ η εφημερίδα που δίδει την είδηση[56] προτείνει να ανεγερθεί αίθουσα για τη συνδιδαχή των δημοδιδασκάλων της αλληλοδιδακτικής μεθόδου. Ίσως, από το δημοσίευμα αυτό, θα πρέπει να σχηματίσουμε την πρώτη υπόθεση για ανυπαρξία, πλέον, του οικήματος του δασκάλου.

Δεκαεννέα χρόνια αργότερα, το κτίριο κινδυνεύει να καταρρεύσει και, κατά δημοσίευμα της εποχής,[57] αυτό συμβαίνει «από καιρού», ενώ οι τοπικοί αρμόδιοι ζήτησαν την επείγουσα επισκευή του, με ειδικά αποστελλόμενο μηχανικό, επειδή «διασαλευθεισών των δοκών αίτινες συγκρατούσι την στέγην του καταστήματος τούτου και αετώματα, επίκειται η πτώσις αυτών, φόβος δ’ υπάρχει μήπως ημέραν τινά καταπλακώσει και θάψει περί τας πεντακοσίας αθώας υπάρξεις». Γι’ αυτό και συνιστάται το κλείσιμο του σχολείου, αν δεν γίνουν γρήγορα οι επισκευές.

Δεν πέρασε ενάμισης μήνας και η στέγη κατέρρευσε, τη στιγμή που οι δάσκαλοι είχαν διακόψει, πριν λίγες μέρες, τα μαθήματα, προβλέποντας την εξέλιξη των πραγμάτων.[58] Οι μαθητές, τότε, μεταστεγάστηκαν προσωρινά σε αίθουσες των Στρατώνων του Καποδίστρια.[59]

Λίγο αργότερα δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως διακήρυξη μειοδοτικής δημοπρασίας για ανακαίνιση του σχολείου, και μάλιστα συντάχθηκε σχέδιο από τον μηχανικό Παπαθεοδωρίδη για χωρισμό του κτιρίου σε τέσσερις αίθουσες, ενώ η εφημερίδα που δημοσιεύει την είδηση προσθέτει ότι, από την εποχή του Καποδίστρια, δεν είχε γίνει καμιά αξιόλογη επισκευή.[60]

Ως τις αρχές του 1894 δεν έχουν αρχίσει εργασίες επισκευών.[61] Οι εργασίες αρχίζουν και ο τοπικός Τύπος γκρινιάζει ότι δεν προχωρούν γρήγορα. Ολοκληρώνονται πάντως προς το τέλος του 1894, με εργολάβο τον Κ. Θεωνά, που είχε αναλάβει την κατασκευή της νεοκλασικής αγοράς πέντε χρόνια νωρίτερα, αλλά το κτίριο δεν παραδίδεται αμέσως για διδασκαλία.[62]

Τότε γίνεται, σε αίθουσά του, και η ιδρυτική συνέλευση του μακρόβιου τοπικού πολιτιστικού συλλόγου «Ο Δαναός», αλλά και οι επόμενες συνελεύσεις του,[63] ενώ στο προαύλιό του, και για μεγάλο διάστημα, διεξαγόταν η ετήσια εμποροπανήγυρις του Άργους.[64]

Τα ιδρυτικά μέλη του «Δαναού» στο Καποδιστριακό σχολείο (23-6-1896).

Σε αίθουσά του τελείται, την 1η Οκτωβρίου του 1900, με ομιλητή τον τοπικό ιστορικό Δημ. Βαρδουνιώτη, πολιτικό μνημόσυνο του Ιω. Καποδίστρια, με μεγάλη προσέλευση κατοίκων και προσωπικοτήτων του Άργους και του Ναυπλίου, αλλά και με εκπροσώπους των Κερκυραίων της Αργολίδας.[65] Σε αίθουσές του γίνονται και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις, ενώ, από δημοσίευμα του 1911,[66] ο διευθυντής του σχολείου εμφανίζεται να κατοικεί, με την οικογένειά του, μέσα σε αυτό.[67]

Κατά τους βαλκανικούς πολέμους, και όταν οι Στρατώνες του Καποδίστρια μετατρέπονται σε στρατόπεδο Τούρκων αιχμαλώτων, ζητείται το κτίριο του σχολείου για να μετακομίσει, εκεί, η φρουρά των Στρατώνων.[68]

Στις επόμενες δεκαετίες δεν επισημαίνουμε στον Τύπο νέες εργασίες, οι οποίες, όμως, φαίνεται ότι έγιναν μετά το 1932, όπως φαίνεται από σχέδιο των αρχείων της Τ.Υ. της Νομαρχίας Αργολίδας, σύμφωνα με το οποίο δημιουργούνται πέντε αίθουσες διδασκαλίας και δύο γραφεία στο κτίριο[69] – οι αίθουσες έγιναν πέντε, αλλά με άλλη διαρρύθμιση.

Καποδιστριακό (Α΄Δημοτικό Σχολείο Άργους). Σχολικό ενθύμιο, 1953. Οι δάσκαλοι από αριστερά, Ξενοφών Μούλος, Ζούζιας Γεώργιος, Δήμα – Παπαϊωάννου Αντωνία, Καραχάλιος Σπύρος, Από το Αρχείο του Κωνσταντίνου Ριμπά.

Α΄Δημοτικό Σχολείο Άργους. Σχολικό ενθύμιο του έτους 1955-56. Τάξη Ε’. Φωτογραφία από την ομάδα, «Παλιές φωτογραφίες του Άργους – Ταξίδι στο παρελθόν».

Α΄Δημοτικό Σχολείο Άργους, το διδακτικό του προσωπικό (1951-1952). Όρθιοι από αριστερά: Μούλος – Οικονόμου Ξενοφώντας, Ζούζιας Γεώργιος. Καθιστοί από αριστερά: Φράγκος Γεώργιος, Δήμα – Παπαϊωάννου Αντωνία, Τσακοπούλου Ελευθερία, Καραχάλιος Σπύρος. Φωτογραφία και λεζάντα, από την ομάδα, «Παλιές φωτογραφίες του Άργους – Ταξίδι στο παρελθόν».

Κατεδάφιση ή επισκευή; (1965-1987)

Τριάντα πέντε περίπου χρόνια μετά την προπολεμική διαρρύθμιση του κτιρίου, δεν φαίνεται να έγινε η παραμικρή αξιόλογη εργασία για συντήρησή του. Ο σεισμός του 1964 του προξενεί ρωγμές, και τότε, βοηθούσης και της νέας νοοτροπίας ντουβαροποίησης που κάνει την είσοδό της και στο Άργος, βλέπουν το φως τα πρώτα δημοσιεύματα που αναγνωρίζουν μεν τον καποδιστριακό χαρακτήρα του, ζητούν δε την κατεδάφισή του, ακόμα και μετά την αρνητική απάντηση, γι’ αυτό, των Αρχών.[70] Τρία χρόνια αργότερα, ο ίδιος αρθρογράφος δέχεται διαζευκτικά τη «ριζική» διαρρύθμιση του κτιρίου.[71] Η υπόθεση εμπλέκεται σε «ιστορία» διάνοιξης δρόμου, δυτικά του σχολείου, και σε «αξιοποίηση» οικοπέδων, πράγμα που προκαλεί νέα, αντιφατική αρθρογραφία.[72]

Το Παράρτημα στη νότια πλευρά του Καποδιστριακού (1ου Δημοτικού Σχολείου Άργους), πιθανότατα αρχές της δεκαετίας του 1960. Σήμερα έχουν προστεθεί αίθουσες δεξιά και αριστερά κυλικείο.

Μία δεκαετία αργότερα, τοπικός ιστοριοδίφης, σε απάντηση σύντομου άρθρου μου για την ιστορία του κτιρίου, το αποδίδει όχι στον Καποδίστρια, αλλά στον… Βαρβάκη (βρισκόμαστε σε αιχμή του αγώνα για τη διάσωση της τοπικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, και ο καθένας παίρνει τη θέση που νομίζει ότι του αρμόζει· ασφαλώς είναι συναφές ότι, τω καιρώ εκείνω, και με αφορμή κάποιο πασάλειμμα των εξωτερικών τοίχων του σχολείου, ξεκολλούν τη μαρμάρινη επιγραφή της βόρειας πλευράς του, που μνημόνευε τον καποδιστριακό χαρακτήρα του, και δεν την τοποθετούν πάλι στη θέση της).[73]

Ευτυχώς αφυπνίζεται το Υπουργείο Πολιτισμού και, τον Αύγουστο του 1980, χαρακτηρίζει «ιστορικό, διατηρητέο μνημείο» το «Καποδιστριακό Σχολείο του Άργους, που περατώθηκε το 1831 και είναι από τα λίγα Καποδιστριακά Σχολεία που σώζονται σε σχετικά καλή κατάσταση».[74] Ο χαρακτηρισμός γίνεται μετά από πρωτοβουλία του «Πολιτιστικού Ομίλου Άργους». Το 1982, με το Προεδρικό Διάταγμα προστασίας του ιστορικού κέντρου του Άργους, που προώθησε το Υπουργείο Χωροταξίας, χαρακτηρίζεται, για δεύτερη φορά το κτίριο ως διατηρητέο.[75]

Το σχολείο (Αύγ. 1989). Η βόρεια όψη. Η ρύπανση από την «υπερεθνικιστική» ΕΠΕΝ έγινε με τις εκλογές του Ιουνίου. Τον Αύγουστο έγιναν οι «πράσινες» προσθήκες. Δημοσιεύεται στο Περιοδικό, «Αρχαιολογία και Τέχνες», τεύχος 32, 1989.

Ο ισχυρός σεισμός του Φεβρουαρίου 1981 υπήρξε αισθητός και στο Άργος και προκάλεσε νέες ρωγμές στο κτίριο. Τότε άρχισαν και οι «πρωτοβουλίες» για κεταδάφισή του, με πρώτη ενέργεια τον χαρακτηρισμό του ως επικίνδυνα ετοιμόρροπης οικοδομής, από επιτροπή τριών μηχανικών, των Μ. Νικολακάκη, Κυριάκου Καλημέρη και Κώστα Σαραβάνου (προέδρου του Συλλόγου Μηχανικών Αργολίδας και με άλλες πρωτοβουλίες κατεδάφισης της πολιτισμικής κληρονομιάς στην Αργολίδα – βλ. και προηγούμενα τεύχη «Αρχαιολογίας», στήλες «Νεοελληνικών βαρβαροτήτων»).

Συντάσσεται η σχετική, βαρύγδουπη, έκθεση της «επικίνδυνα ετοιμόρροπης» οικοδομής[76] και αρχίζει και η σχετική «κίνηση» από τοπικό φύλλο.[77] Ευτυχώς παρεμβαίνει και πάλι το Υπουργείο Πολιτισμού, που φροντίζει να διενεργηθεί αυτοψία από αρμοδιότερα πρόσωπα, τα οποία και αποφαίνονται ότι το κτίριο έχει υποστεί ζημιές, αλλά είναι επισκευάσιμο και όχι επικινδύνως ετοιμόρροπο.[78]

Με πονηρό της έγγραφο, η Πολεοδομία Ναυπλίου ζητάει από το ΥΧΟΠ να προτείνει στην «Αρχαιολογία να καταθέσει στην Υπηρεσία μας μελέτη για την άρση της επικινδυνότητας».[79] Το ίδιο τοπικό φύλλο επανέρχεται για την κατεδάφιση του κτιρίου,[80] αρχίζει να συγκινείται και ο αθηναϊκός Τύπος,[81] η Νομαρχία αναγγέλλει διάθεση κονδυλίου για επισκευές και για περιορισμό των αιθουσών σε τρεις,[82] οπότε αρχίζει νέα αντιπαράθεση, για αύξηση ή μείωση των αιθουσών, αλλά και για κατεδάφιση του κτιρίου, με παρασκηνιακές, πάντα, ενέργειες του βουλευτή του ΠΑΣΟΚ, λοχαγού Κουτσογιάννη. Κινητοποιούνται τοπικοί σύλλογοι, τα πράγματα τρενάρουν, γίνονται νέες επίσημες ανακοινώσεις για «έργα» μετά την επίσκεψη της Υπουργού Πολιτισμού στο Άργος, το Πάσχα του 1982,[83] ενώ μεθοδεύονται παράδοξες «ανταλλαγές», με πρόταση του ΟΣΚ (Οργανισμός Σχολικών Κτιρίων), να δοθεί στο Δήμο ο χώρος του σχολείου και εκείνος να παραχωρήσει, για ανέγερση νέου σχολικού κτιρίου, το χώρο της… «Παιδικής Χαράς». Η «πρόταση» απορρίπτεται από το Δημοτικό Συμβούλιο.[84]

Το σχολείο και η αυλή του, τον Αύγουστο του 1989. Άποψη από το Νότο. Δημοσιεύεται στο Περιοδικό, «Αρχαιολογία και Τέχνες», τεύχος 32, 1989.

Τελικά οι επισκευές αρχίζουν το Νοέμβριο του 1983, μετά από κοινό και αποφασιστικό διάβημα όλων των πολιτιστικών σωματείων της πόλης. Τόσο τοπικό σωματείο όσο και ο γράφων[85] απευθύνουν έγγραφα στο Υπουργείο Πολιτισμού, με τα οποία ζητείται η αποκατάσταση αρχικών στοιχείων του ιστορικού κτιρίου, μετά από επείγουσα μελέτη, που να λάβει υπόψη της και τα ιστορικά στοιχεία. Στα διαβήματα αυτά δόθηκε «έμπρακτη» απάντηση, δηλαδή δεν έγινε καμιά τέτοια μελέτη και αποκαταστάθηκαν, στην ολότητά τους, οι… επεμβάσεις στο κτίριο.

Για τη διεξαγωγή των μαθημάτων, τοποθετήθηκαν, στο μεταξύ, τροχόσπιτα στο προαύλιο του σχολείου, που κι αυτά προκάλεσαν… κομματική αντιπαράθεση.[86] Στο τέλος του 1985 ολοκληρώθηκαν οι εργασίες, με δημιουργία έξι αιθουσών στο εσωτερικό του κτιρίου, αντικατάσταση των αρχικών πέτρινων σκαλιών με μαρμάρινα και τοποθέτηση μαρμάρινης επιγραφής για τον καποδιστριακό χαρακτήρα του κτιρίου και με έτος κατασκευής το… 1829. Σχετικά δημοσιεύματά μας στον τοπικό τύπο προκάλεσαν διόρθωση του λάθους, στο χρόνο-ρεκόρ των 10 ημερών.[87]

Το Καποδιστριακό (Α΄Δημοτικό Σχολείο Άργους), σήμερα. Φωτογραφία: Μαρίνος Αργυράκης.

Τεχνικά στοιχεία

Ο Βαρδουνιώτης, στο άρθρο του του 1914 (βλ. σημ. 1) γράφει ότι η καποδιστριακή διοίκηση παραχώρησε, για να κτιστεί το σχολείο, εθνικό οικόπεδο 2986 τ.μ., από τα οποία διατέθηκαν 425 (το κτίριο καταλαμβάνει, σήμερα, 412,5 τ.μ.) για το κτίριο και 2561 για το προαύλιο. Ο Βαρδουνιώτης δίδει και τις διαστάσεις του κτιρίου (27,40 x 15,50 μ. και 6,10 μ. ύψος), ενώ δεν αναφέρεται διόλου σε άλλο κτίσμα (το οίκημα του δασκάλου).

Το Νοέμβριο του 1983, όταν είχαν ξυστεί οι σοβάδες του κτιρίου, μετρήσαμε τις διαστάσεις του και τις βρήκαμε 27,50 x 15 μ. Υπάρχουν, σήμερα [1988], 2 πόρτες (βόρεια και νότια πλευρά, στο μέσον τους) και 22 παράθυρα. Βρήκαμε να υπάρχουν ίχνη για άλλα 5 ανοίγματα, από τα οποία το ένα θα πρέπει να είναι η τρίτη αρχική πόρτα (από τα ανοίγματα αυτά, δύο εμφανίζονταν στη βόρεια πλευρά, ένα στη δυτική και δύο στην ανατολική, από τα οποία το ένα στο μέσον της – ίσως εκεί να ήταν η τρίτη πόρτα). Όπως και για τεχνικά στοιχεία που έχει δώσει για τους Στρατώνες του Καποδίστρια, ο Βαρδουνιώτης παρέχει με μεγάλη προσέγγιση ακριβείς διαστάσεις.

Από τα στοιχεία που εκθέσαμε συνάγεται σαφώς ότι κτίστηκε, πιθανότατα στο νοτιοανατολικό άκρο του προαυλίου, οίκημα για τον δάσκαλο (με δικό του, χωριστό προαύλιο), που δεν είναι γνωστό πότε κατεδαφίστηκε. Η παλιά μάντρα και η αρχική πύλη του προαυλίου, στην οδό Δαναού, ανατολικά, που υπήρχαν το 1939 και, σίγουρα, και μετά τον Πόλεμο, κατεδαφίστηκαν αργότερα και δημιουργήθηκε περίβολος με απλά κάγκελλα και χαμηλή μάντρα-υπόβαθρό τους. Σε έγγραφο του Φανδρίδη της 19-10-1832 (σημ. 47) αναφέρονται ρητά οι τρεις πόρτες του κτιρίου.

Τα σημερινά ψηλά και σιδερένια παράθυρα, που αντικατέστησαν τα ξύλινα τα οποία υπήρχαν μέχρι και μετά το 1952, τοποθετήθηκαν άγνωστο πότε ακριβώς και, πάντως, διατηρήθηκαν και μετά τις επισκευές του 1982-85. Κατά τις τελευταίες, και μετά την αφαίρεση των σοβάδων, δεν έγιναν ούτε αποτύπωση ούτε φωτογραφήσεις της λιθοδομής του κτιρίου.

Σύμφωνα με τον «Φείδωνα» της 7-2-86, τη μελέτη «για την αναπαλαίωση του κτιρίου και την ανακαίνιση των αιθουσών» πρόσφερε δωρεάν ο μηχανικός (υπομηχανικός) Πέτρος Ψαρρός, εγκατεστημένος στο Άργος. Επαινετή η προσφορά, αλλά εξαιρετικά συζητήσιμο το αποτέλεσμα. Και, πάντως, δείγμα της νέας αντίληψης για «αποκέντρωση» αρμοδιοτήτων, αφού εντολέας του έργου ήταν η Νομαρχία Αργολίδας.

Υποσημειώσεις 

[1] Το πρώτο και πληρέστερο, απ’ όλα τα άλλα, άρθρο είναι του Αργίτη δικηγόρου και ιστορικού Δημ. Βαρδουνιώτη, «Το εν Άργει καποδιστριακόν δημοτικόν σχολείον των αρρένων», που δημοσιεύθηκε στην αργίτικη εφημερίδα «Δαναΐς», ως επιφυλλίδα στο φ. 49, της 28-1-1914. Αναφορά είχε κάνει, στο κτίριο αυτό, ο ίδιος στο σημαντικό άρθρο του «Το Άργος κατά τον 19ον αιώνα» (εφημ. «Ίναχος», φ. 2. 6-1-1901, και αναδημοσίευσή του, με σχόλια, από τον γράφοντα στο τοπικό περιοδικό «Ελλέβορος», καλοκαίρι 1988). Αναφορές στο κτίσιμο του σχολείου κατά την καποδιστριακή εποχή γίνονται από τους τοπικούς ιστοριοδίφες Τ. Τσακόπουλο (στο άρθρο του, με αντιγραφή πολλών στοιχείων από τον Βαρδουνιώτη, «Το Άργος κατά τον ΙΘ’ αιώνα», στο τοπικό περιοδικό «Ηραία», αρ. 3, Φεβρ-Μάρτ. 1938, και στο Β’ τεύχος των «Συβολών εις την ιστορίαν της Εκκλησίας της Αργολίδος», 1953, σελ. 11) και Ιω. Ε. Ζεγκίνη (σε δύο, σχεδόν ταυτόσημα, άρθρα του και με τον ίδιο τίτλο «Τα σχολεία του Άργους από του 1453 και εντεύθεν», που δημοσιεύθηκαν ως επιφυλλίδες στις τοπικές εφημερίδες «Ασπίς» της 30 11-1952 και «Αργειακόν Βήμα» της 4-11-1962, και στα δύο ως χρόνος οικοδόμησης του κτιρίου δίδεται λανθασμένα το 1829). Ο Αργίτης γιατρός Κων. Ψωμαδάκης, την εποχή που γίνονται ενέργειες για κατεδάφιση του κτιρίου, αναδημοσιεύει το δημοσίευμα της «Γεν. Εφημερίδος», της 17-6-1831 («Φείδων», 10-9-1982), ενώ ο γράφων, σε άρθρο του «Από τα καποδιστριακά έργα στην Αργολίδα, 11 Ιουνίου 1831» («Θάρρος» της 29-8-1984) και για ανάλογους λόγους, εκθέτει τα γεγονότα των εγκαινίων του σχολείου και αναλύει τη σημασία τους, δημοσιεύοντας, για πρώτη φορά, τους λόγους του Τοποτηρητή και του εκπροσώπου των μαθητών.

Αλλά και ο ίδιος ο τοπικός τύπος, πέρα από τις ανάφορές μας στο παρόν άρθρο, υπογραμμίζει τον καποδιστριακό χαρακτήρα του κτιρίου, όπως λ.χ. η «Τελέσιλλα» (φ. 31, της 22-6-1930, σελ. 2) και η «Ασπίς» (16-9-1934, 17-10-1960, 14-11-1965, 10-11-1968, 24-11-1968., και 15- 12-1968).

Το σχολείο αναφέρεται και σε γενικότερα έργα με αντικείμενο τη δημόσια εκπαίδευση στην Ελλάδα, όπως στου Λάζ. Βελέλη «Ο Καποδίστριας ως θεμελιωτής της δημοτικής εκπαιδεύσεως» (Σύλλ. προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, αρ. 9192, 1925, σελ. 170), στου Τρύφ. Ευαγγελίδη «Τα ελληνικά σχολεία από της Αλώσεως (1453) μέχρι του 1893» (1933, σελ. 109), στου Μ. Μαντούδη «Les batiments Scolaires En Grece» (1936, με φωτογραφία της τότε νότιας πρόσοψης του κτιρίου), στου Βασ. Γ. Παπαγεωργίου «Ο Καποδίστριας εις την Εκπαίδευσιν» (1939, με άλλες δύο φωτογραφίες, της νότιας όψης και της μάντρας, με την πύλη και την προς Α. όψη, στου Κ. Παπαπάνου «Η παιδεία στο Μωριά κατά την επανάσταση ως τον Όθωνα» («Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά», 1958, σελ. 86), καθώς και στο γενικό και αναλυτικό έργο της Ελ. Καλαφάτη «Τα σχολικά κτίρια της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης – 1821-1929» (1988, σελ. 79 και επ.).

[2] Βλ. Ιω. Ζεγκίνη, όπ. Παρ.

[3] Φ. 17-6-1831, σελ. 257. Βλ. και έκθεση Ι. Κοκκώνη της 8-10-31 (ΓΑΚ, Θρησκείας, Φ.32).

[4] Βλ. «Plan for Promoting Common School Education in Greece», που υιοθετήθηκε από το Greek School Committee-, Ν. Υόρκη, Μάιος 1829, σελ. 7. Για το σχολείο του Κινγκ στην Αθήνα βλ. «Γεν. Εφημερίδα» 30-5-1831, Φ. 212, και «Εθν. Εφημερίδα» 2-7-1832 και 30-7-1832.

[5] ΓΑΚ, Γεν. Γρ., Φ. 238 β.

[6] Έγγρ αρ. 1370 της 9-5-1830 (ΓΑΚ, Γεν. Γρ., φ. 239).

[7] Έγγρ. της 13-5-30, με συνημμένο κατάλογο εισφορών, με υπογραφή του επί της Παιδείας Γραμματέα Ν. Χρυσόγελου και ημερομηνία 11 Μαΐου (ΓΑΚ, Θρησκείας. φ. 27).

[8] Έγγρ. αρ. 1421 ΓΑΚ, Σχολικά. φ. 28 – δημοσιεύεται και στη συλλογή εγγράφων «Η Παιδεία κατά τον Αγώνα και επί Καποδίστρια» τόμ. Β’, σελ. 1007-1008).

[9] Έγγρ. 6-6-1830 (ΓΑΚ, Σχολικά, φ. 28).

[10] ΓΑΚ, Σχολικά. φ. 28 – δημοσιεύθηκε και στην παραπ. συλλογή, με κάποιες αβλεψίες.

[11] Φ. της 21-6 1830, σελ. 192- 193.

[12] Έγγρ. αρ. 1682 του Διοικητή Ναυπλίου, Άργους και κάτω Ναχαγιέ (ΓΑΚ, Γεν. Γρ., φ. 244).

[13] ΓΑΚ, Γεν. Γρ., φ. 244 α.

[14] Έγγρ. αρ. 171 της 25-7-30 (ΓΑΚ, Σχολικά, φ. 29).

[15] Έγγρ. αρ. 2177 (ΓΑΚ, Γεν. Γρ., Φ. 248 α).

[16] Έγγρ. αρ. 332 (ΓΑΚ, Γρ. Στρ., φ. 26).

[17] Αρ. 363 της 19-8-30 (ΓΑΚ, Σχολικά, φ.30).

[18] Έγγρ. της 24-8-30 και, με την ίδια ημερομηνία, σημείωμά του προς τον Σ. Παπαρρηγόπουλο, για ενημέρωση της επί της Παιδείας Γραμματείας (ΓΑΚ, Σχολικά, φ. 30).

[19] Έγγρ. της 25-8-30 (ΓΑΚ, Σχολικά, φ. 30). Τα έγγρ. των σημ. 17-19 δημοσιεύονται και στην παραπάνω συλλογή, σελ. 1279-1281. Στη σελ. 1292 αναδημοσιεύεται από το ίδιο φ. των ΓΑΚ ένας απολογισμός δαπανών του κράτους για εκπαιδευτικά ιδρύματα, για την περίοδο Φεβρ. 1828 έως τέλος Αυγ. 1830, όπου η εγγραφή «διά την ανέγεροιν του εν Άργει φ. 1200».

[20] Έγγρ. αρ. 549 της 9-9-1830, με συνημμένο αναλυτικό λογαριασμό του Ζαβού της 6-9- 1830 και σχέδιό του με άλλο λογαριασμό για το σπίτι του δασκάλου, της ίδιας ημερομηνίας.

[21] Έγγρ. αρ. 1271 της 15-9-30 και 1292 της 18-9-30 (ΓΑΚ, Θρησκείας, Φ. 31).

[22] Έγγρ. αρ. 778 της 3-10-30 (ΓΑΚ. Αρχ. Βλαχ., Γεν. Γρ. Φ. 89).

[23] Αρ. 832 (ΓΑΚ, Γεν. Γρ., Φ. 253 β).

[24] Ιδιόγραφη έκθεση του De Borroczyn της 12-10-30, συνοδευόμενη από μετάφρασή της και εισαγωγικό έγγραφο με την ένδειξη «Η Γραμμ. προς τον Δ. Άργους» και τον αριθμό 1436 – πρόχειρο πρώτης γραφής (ΓΑΚ, Θρησκείας, Φ. 32).

[25] ΓΑΚ. Γρ. Στρ., Φ.39. Η αναφορά του Βαλλιάνου συνοδεύεται από αντίγραφο, στα γαλλικά, της έκθεσης του ντε Μποροτσύν και από την ιδιόγραφη πιστοποίηση του Βαλσαμάκη.

[26] ‘Εγγρ. αρ. 2664 της 14-11-30 (ΓΑΚ, Γεν. Γρ., Φ. 255).

[27] Φ.90, το κείμενο του Τοποτηρητή έχει αρ. 1043 και ημερομηνία 12-11-30.

[28] ‘Εγγρ. αρ. 1165 της 27-11-30 (ΓΑΚ, Γεν. Γρ., φ. 256).

[29] ‘Εγγρ. αρ.1222 της 4-12-30 (ΓΑΚ, Γεν. Γρ., φ. 257).

[30] ‘Εγγρ. αρ. 1523 της 16-1-1831 (ΓΑΚ, Θρησκείας, 35).

[31] ‘Εγγρ. αρ.1775 της 19-1-31 (ΓΑΚ, Θρησκείας, φ.35).

[32] ‘Εγγρ. αρ. 1602 της 26-1-31 (ΓΑΚ, Θρησκείας, φ.35).

[33] Έγγρ. αρ. 1820 της 28-1-31 (ΓΑΚ. Θρησκείας, φ.35).

[34] Έγγρ. αρ. 1821 της 28-1-31 (ΓΑΚ, Θρησκείας, φ.35).

[35] ΓΑΚ, Θρησκείας, φ.37 β.

[36] Έγγρ. αρ. 1559 της 16-3-1831 και αναφορά Αργείων της 9 Μαρτίου (ΓΑΚ, Θρησκείας, φ.37β).

[37] Έγγρ. αρ.2317, ο λογαριασμός του Ζαβού έχει ημερομηνία 3 Μαΐου (ΓΑΚ, Θρησκείας, φ.39).

[38] Έγγρ. αρ.2203 της 9-5-31 (ΓΑΚ, Θρησκείας, φ.39). Σύμφωνα με το έγγρ. αρ.15718 της 14-9-1831 της επί της Οικονομίας Επιτροπής προς τη Γραμματεία της Παιδείας, ο Καποδίστριας είχε χρεώσει στην πρώτη, από τις 22 Απριλίου 1831, με 2612 φοίνικες και με την ένδειξη «όσα του Τοποτηρητού Άργους κ. Μαυρομμάτου, προς εξακολούθησιν της οικοδομής τού εκεί αλληλοδιδακτικού Σχολείου» (ΓΑΚ, Θρησκείας, φ.43).

[39] Στα ΓΑΚ, Θρησκείας, φ.40, εντοπίσαμε χειρόγραφο με πρόχειρα γραμμένο αλλά το ίδιο κείμενο, που δημοσιεύθηκε στη «Γεν. Εφημερίδα» ως περιγραφή των εγκαινίων. Επίσης, στον ίδιο φάκελο, ολόκληρο το λόγο του Τοποτηρητή Μαυρομμάτη με χειρόγραφους χαρακτήρες ακριβώς ταυτόσημους με των επισήμων εγγράφων του, με την υπογραφή του και με την ένδειξη, στο τέλος, «Εν τω αλληλοδιδακτικώ Σχολείω». Ολόκληρο το κείμενο της προσφώνησης του εκπροσώπου των μαθητών καθώς και το κείμενο του λόγου του Μητροπολίτη Άνθιμου, που εκφωνήθηκαν στα εγκαίνια. Μόλις επιστρέφει στο Ναύπλιο, ο Καποδίστριας συντάσσει επιστολή προς τον Έλληνα επιτετραμμένο στο Παρίσι πρίγκιπα Σούτζο, όπου σημειώνει ότι πήγε ο ίδιος στο Άργος για τα εγκαίνια του σχολείου (επιστολή της 15/27-6-1831, δημοσιευμένη στον 4ο τόμο των επιστολών του, που εκδόθηκαν από τον Σχινά). Το ότι σώθηκαν και διατηρήθηκαν τα κείμενα των λόγων αποτελεί και αυτό πειστήριο όχι μόνο για μια συγκεντρωτικά οργανωμένη κεντρική διοίκηση, αλλά και για την ιδιάιτερη σημασία που δόθηκε στα εγκαίνια αυτά.

[40] «Γεν. Εφημερίς», 17-6-1831, σελ. 257 (αναδημοσιεύθηκε και στη συλλογή κειμένων, σελ. 1930-32). Εκτεταμένο άρθρο για τα εγκαίνια δημοσιεύθηκε και στην «Αιγιναία», αρ. Ε’, 157-1831, σελ. 156 – 157 (αναδημοσιεύθηκε στη συλλογή κειμένων, σ. 1999-2000). Για τις εισφορές και τα ποσά που ανέγραψε η «Γεν. Εφημερίς», σχετικό είναι το έγγρ. αρ.2614, της

13-6-1831, του Τοποτηρητή προς τον Καποδίστρια, το με αρ.2392, της 16 Ιουνίου, του Καποδίστρια προς τη Γερουσία, αλλά και απάντησή του στον Τοποτηρητή με ημερομηνία 15 Ιουνίου, με τα οποία επιδιώκει να προωθηθούν και τα υπόλοιπα έργα (όλα στα ΓΑΚ, Θρησκείας, φ.40 – το τελευταίο θεωρείται σημαντικό, ώστε να δημοσιευθεί στη «Γεν. Εφημερίδα» της 17-6-31- με την περιγραφή των εγκαινίων, σελ. 256.

[41] Έγγρ. αρ.3010 της 31 Ιουλίου του Τοποτηρητή Άργους προς τη Γραμματεία της Παιδείας, που συνοδεύει αναφορά προς αυτόν του Φανδρίδη, της 29 Ιουλίου, καθώς και αναλυτικό απολογισμό του, με την ίδια ημερομηνία (ΓΑΚ Θρησκείας, φ.41). Ο Καποδίστριας με το με αρ. 2678 /22-9-31 (παραμονή της δολοφονίας του) έγγραφό του προς την επί της Οικονομίας Επιτροπή ζητεί να πληρωθεί το ποσό αυτό και, την ίδια μέρα, με το έγγραφό του αρ.2680, ο Γεν. Γραμματέας πληροφορεί τον Τοποτηρητή ότι το έγγραφό του είχε τεθεί υπόψη του Καποδίστρια κι ότι το ζητούμενο ποσό θα καταβαλλόταν, ενώ του ζητούσε να υποβάλει στην Κυβέρνηση κατάλογο των «ευυποληπτοτέρων και Φιλομαθεστέρων πολιτών», ώστε από αυτόν να εκλέξει, εκείνη, τους Εφόρους του σχολείου. Με το με αρ.2710 έγγραφό της προς τον Τοποτηρητή, η Γραμματεία της Παιδείας τον πληροφορεί ότι στάλθηκε χρηματική διαταγή για πληρωμή του ποσού (ΓΑΚ, Θρησκείας, φ.43). Από τα έγγραφα αυτά γίνεται σαφής και η διαδικασία πληρωμής παρόμοιων δαπανών, πάλι μέσω της κεντρικής Διοίκησης. Βλ. και την αναφορά του Απ. Αμπελακιώτη προς τον Αυγουστίνο, στις 15 Νοεμβρίου, που ζητάει να προσληφθεί στο αλληλοδιδακτικό Άργους, «υπό την οδηγίαν του διευθύνοντος αυτό διδασκάλου» (ΓΑΚ, Θρησκείας, φ.45).

[42] Έγγρ. της 12-9-1831 (ΓΑΚ, Θρησκείας, φ.43).

[43] Έγγρ. αρ. 16849/26-10-1831 της επί της Οικονομίας Επιτροπής προς τη Διοικητική Επιτροπή (ΓΑΚ, Γεν. Γρ., φ.278, υποφ. 3) και λογαριασμός Ζαβού, με πέντε αποδείξεις από 1 μέχρι και 30 Νοεμβρίου (ΓΑΚ. Γρ. Στρ., φ.123).

[44] Σε έγγρ. του Τοποτηρητή, αρ.4014 της 12-1-1832, γίνεται σαφές ότι το σχολείο εξακολουθούσε να λειτουργεί μέχρι και το τέλος του Δεκεμβρίου 1831 (ΓΑΚ, Θρησκείας, φ.27).

[45] Βλ. έγγρ. αρ. 84/21-5-1832 της Γραμματείας της Παιδείας προς τη Διοικητική Επιτροπή, έγγρ. αρ. 86/21-5-32 της ίδιας προς τον Τοποτηρητή, καθώς και έγγρ. αρ. 24/21-532 της Διοικητικής Επιτροπής προς την Επιτροπή της Οικονομίας (ΓΑΚ, Θρησκείας, φ.49).

[46] Αναφορά Ν. Φανδρίδη προς τη Γραμματεία της Παιδείας, της 166 1832, συνοδευόμενη από κατάλογο των αναγκαίων πινάκων και βιβλίων και προϋπολογισμό αναγκών. Με βάση αυτά, η Επιτροπή Παιδείας, με το με αρ 206/20-6-32 έγγραφό της προς τον Τοποτηρητή Άργους, διευκρινίζει τη νέα χρήση του κτιρίου. Κάποιο υλικό στέλνεται, όπως πληροφορεί ο Τοποτηρητής τη Γραμματεία της Παιδείας (έγγρ. αρ. 148 της 21 Ιουνίου), που προσθέτει ότι έλεγξε και βρήκε ότι δεν απόμειναν παρά 56 μαθητές «προς το παρόν, καθ’ ότι συναχθέντες εκ των κατοίων της τελευταίας κλάσεως διεσκορπίσθησαν και αύθις», (όλα στα ΓΑΚ, Θρησκείας, Φ.50).

[47] Προς τη Γραμματεία της Παιδείας, με ημερομηνία 19-10-1832 (ΓΑΚ, Θρησκείας, φ.53 α).

[48] Δύο αναφορές, Φανδρίδη και Δ. Χρυσαφόπουλου (της 24 Νοεμβρίου – ΓΑΚ, Θρησκείας, φ.54) – και 3 Δεκεμβρίου – στα ίδια, φ.55), και έγγραφο του Τοποτηρητή της 28 Νοεμβρίου (στα ίδια, φ.54, προς τη Γραμματεία της Παιδείας.

[49] Έγγρ. αρ.787 της 2-12-1832 (ΓΑΚ, Θρησκείας, φ.55).

[50] Έγγρ. αρ.137 της 18-3-1833 (ΓΑΚ, Αρχ. Βλαχ., κουτί 60 – με επισημείωση του Βλαχ., σε συνημμένο Φύλλο χαρτιού).

[51] Έγγραφα της 10 Ιουλίου και της 10 Νοεμβρίου 1834, γραμμένα, όπως και τα άλλα αυτών των ετών, στα γαλλικά (ΓΑΚ, Οθωνικό, Οικοδομές, φ. L.57). Στον ίδιο φάκελο έγγραφο του Υπουργού Παιδείας Ι. Ρίζου, της 28-9 1834, που συνηγορεί για την εκκένωση του σχολείου από τον στρατό και την επαναφορά του σε εκπαιδευτικούς σκοπούς και στην Κοινότητα του Άργους, κατά κυριότητα. Ο Ρίζος δίνει και δύο τεχνικά στοιχεία, δηλαδή ότι το κτίριο του σχολείου περιλάμβανε μία αίθουσα και ότι το δάπεδό του ήταν χαμηλότερο από το έδαφος κατά ενάμισι πόδι. Σε απόσπασμα συνεδρίασης του Υπουργ. Συμβουλίου της 30-1-1835 (ίδιος φάκελος) σημειώνεται ότι το κτίριο όπου διέμεναν οι στρατιωτικοί του Άργους αφαιρέθηκε από αυτή τη χρήση και ορίστηκε για το κοινοτικό σχολείο αυτής της πόλης, σκοπός για τον οποίο κατασκευάστηκε. Στο έγγραφο της 10 Νοεμβρίου (απόσπασμα συνεδρίασης του Υπουργ. Συμβουλίου της 3 Νοεμβρίου) σημειώνεται ότι ο Υπουργός των Οικονομικών είχε δηλώσει ότι η Κοινότητα του Άργους είχε καταβάλει το 1/3 των εξόδων κατασκευής του κτιρίου και η Κυβέρνηση τα υπόλοιπα δύο τρίτα…

[52] Αρ.6379 της 24- 12- 1834 (στο ίδιο με προηγ.).

[53] Βλ. και προηγ., καθώς και έγγρ. 19-6- 1835 του Υπουργού Παιδείας Ρίζου προς τον Όθωνα (στο ίδιο).

[54] Αρ.7584 (στο ίδιο).

[55] Φ. της 13 10-1844, άρθρο με τον τίτλο «Η πόλις του Άργους».

[56] «Αργολίς», φ.183 της 31-3-1873.

[57] «Αγαμέμνων», φ.54 της 14-11-1892.

[58] «Αγαμέμνων», φ.56 της 1-1-1893.

[59] «Αγαμέμνων», φ.57 της 22-1-93, με ειρωνικό σχόλιο κατά του Τρικούπη.

[60] «Αγαμέμνων», φ.64 της 25-4-93.

[61] Βλ. «Αγαμέμνονα», φ.70 της 25-7-93. φ.74 της 22-8-93, φ.77 της 12-9-93 και φ.86 της 1-1-1894, όπου καταγγέλλεται το γεγονός με πρωτοσέλιδους, πηχυαίους τίτλους.

[62] Βλ. «Αγαμέμνονα», φ. 87 της 23-1-94. φ. 97 της 18-5-94, φ.108 της 29-11-94 Ο Τ. Τσακόπουλος (όπ. παρ., «Συμβολαί κλπ.», σημ. 1) σημειώνει το 1953 ότι «η διαρρύθμισις και διασκευή εις μικροτέρας αιθούσας, ως έχει σήμερον (sίc), εγένοντο κατά τα έτη 1893-1894».

[63] Βλ. «Αγαμέμνονα», φ. 106 της 15-11-94 και Φ.113 της 10-2-1895.

[64] Βλ. τρίτο «Δαναό», φ. 15-6-1898.

[65] Βλ. τρίτο «Δαναό», φ.107 της 29-9-1900 και φ. 108 της 15-10-1900.

[66] Εφημ. «Μυκήναι», φ.1 της 1-4-1901.

[67] ΕΦ. «Άργος», φ.143 της 22-9-1911.

[68] Άρθρο διαμαρτυρίας στο «Άργος», φ.208 της 24-3-1913.

[69] Σε πρωτοσέλιδο άρθρο στην «Ασπίδα» της 16-9-1934 διεκτραγωδείται η άθλια κατάσταση του κτιρίου. Το σχέδιο βρίσκεται στο Αρχείο της Τεχνικής Υπηρεσίας του Νομού Αργολίδας, έχει τη μορφή πρότασης για «μεταρρύθμιση» του σχολείου και φέρει τη σημείωση «Εθεωρήθη», Αθήναι, 2 Αυγούστου 1932, Ο Διευθυντής (υπογραφή δυσανάγνωστη)». Η Καλαφάτη (όπ. παρ., σημ. 1) το έχει ανασχεδιάσει και δημοσιεύσει (σελ. 264 και μεταξύ σσ. 80 και 81).

[70] Άρθρα στην «Ασπίδα», των 17-10-1965 και 14-11-1965.

[71] Άρθρο της 24-11-68.

[72] Άρθρα στα φ. 10-11-68 και 15-12-68.

[73] . Άρθρο του Τάκη Μαύρου, στον «Αγώνα» της 30-5-79, μετά από δημοσίευση σειράς άρθρων μου για τα καποδιστριακά κτίρια του Άργους. Απάντησή μου στο Φ. της 28-7-79, όπου και επισήμανση του γεγονότος της αφαίρεσης της επιγραφής.

[74] Απόφαση αρ. Β/Φ 3041306/1086 της 12-7-1980 (ΦΕΚ Β’, αρ. 761, 13-8-1980).

[75] Προεδρ. Διάταγμα της 20-7-1982 (ΦΕΚ Δ’, αρ.401, 20-8-1982).

[76] Νομαρχία Αργολίδας, Δ/ση Τεχν. Υπηρεσιών, σφραγίδα της, έκθεση με ημερομηνία 16-3- 1981.

[77] «Φείδων», σχόλια επιθετικά στα φ. της 4481, 18-4-81 και 23-5-81. Τις ίδιες μέρες η «Αναγέννηση» περιορίζεται να δημοσιεύσει ξερά την κήρυξη του κτιρίου από το ΥΠ.ΠΟ. (φ. της 18-4-81).

[78] ΥΠΠΕ/ΓΔΠΑ/23284/ΔΠΚΑΝΜ/1294 (σχετ. ΔΠΚΑΝΜ/1251 και 1260) της 23-6-81.

[79] Έγγρ αρ.14494 της 20-7-81, με υπογραφή της «προϊσταμενίζουσας» γνωστής κυρίας Κλ. Μονοπώλη.

[80] «Φείδων», σε άρθρο που δημοσιεύεται στα φ. της 28/8 και της 4/9/1981 και όπου «ανεμίζεται» η έκθεση των τριών μηχανικών. Άλλο άρθρο δημοσιεύεται πρωτοσέλιδα στις 11-9-81.

[81] Όπως «Καθημερινή» της Κυριακής, 13-9-81 («Τήλεφος»).

[82] Ανακοίνωσή της δημοσιεύεται σε απάντηση σχολίου της «Αργολίδας», στο Φ. της 29-10-81.

[83] Όπως της Αργολικής Οικολογικής Εταιρίας, αρ. πρωτ. 13 της 20-1-82. Μετά την επίσκεψη της Υπουργού, δηλαδή μετά τρεις μήνες, δημοσιεύεται σχετική ανακοίνωση του ΥΠΠΟ στον αθηναίκό τύπο (γ.π.βλ. «Νέα» της 9-7-82).

[84] Άρθρα στο «Θάρρος» της 10-12-82. 28-1-83 και 11-2-83.

[85] Αργολική Οικολογική Εταιρία, με έγγραφό της της 30-11-83, που πρωτοκολλήθηκε στην Αρχ. Υπηρεσία Ναυπλίου (αρ. 7894 της 2-12-83) και στο γραφείο του Γεν. Γραμματέα του ΥΠ.ΠΟ. (αρ.2105 της 1-12-83), σχόλιό μου στην «Αρχαιολογία» (Φεβρ. 1984) και έγγραφό μου προς τον Γεν. Γραμματέα του ΥΠ.ΠΟ. (αρ. πρωτ. 2681 της 13-4-84), που κοινοποιήθηκε στην Αρχ. Υπηρεσία Ναυπλίου.

[86] Βλ. ανακοίνωση Σχολικής Εφορίας του σχολείου στο «Θάρρος» της 6-2-1985 και ανακοίνωση του γραφείου δημ. σχέσεων της «Ν. Δημοκρατίας» στον «Φείδωνα» της 24-5-85, στην οποία ανταπάντησε ο Σύλλογος γονέων και κηδεμόνων του σχολείου («Θάρρος» της 29-5-85).

[87] Για το τέλος των εργασιών, που πέρασε σιωπηλά και αδιάφορα, μετά τόσα χρόνια εκκρεμότητας, βλ. σχετική είδηση στο «Αργ. Βήμα» της 20-12-85 και άρθρο στον «Φείδωνα» της 7-2-86. Για το λάθος της επιγραφής δημοσίευσα δύο σχόλια, στο «Θάρρος» της 5-3-86 και στον «Φείδωνα» της 7-3-86.

Βασίλης Κ. Δωροβίνης  

Ο Βασίλης Κ. Δωροβίνης είναι δικηγόρος, πολιτικός επιστήμονας και ιστορικός με ερευνητικές εργασίες στον τομέα της νεότερης ιστορίας. Το 2012 βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών για τη δράση και τις μελέτες του στον τομέα της πολιτισμικής κληρονομιάς.

Περιοδικό, «Αρχαιολογία και Τέχνες», τεύχη 32-33, 1989.

Σχετικά θέματα:

• Δημοτική Νεοκλασική Αγορά Άργους
• Το «Δημόσιον Κατάστημα» (σήμερα, συγκρότημα όπου το Δημαρχείο) Άργους
• Στρατώνες Καποδίστρια στο Άργος: Ιστορία, και μια πολιτιστική μάχη
• Μια Εύγλωττη Σύγκρουση – Στρατώνες Καποδίστρια στο Άργος, κράτος, δήμος, κόμματα, φορείς και πολίτες
• Νοσοκομείο και σχέδια για άλλες κατασκευές στο Άργος – Συμβολές στην ιστορία της κτιριοδομίας της Καποδιστριακής εποχής (1828-1833)
• Άργος (1828-1832) – Ιδιαίτερα Σχολεία «των κοινών γραμμάτων».
• Άργος: Το πρώτον Ελληνικόν Κεντρικόν του Έθνους Σχολειόν
• Δημόσιο Αλληλοδιδακτικό Σχολείο Άργους (1828-1832)
• Η εκπαίδευση στο Άργος επί Καποδίστρια (1828-1832)
• Εκπαίδευση και σχολικό δίκτυο στην Αργολίδα κατά την Οθωνική περίοδο
• Ιδιαίτερο Ελληνικό Σχολείο Άργους
• Ιδιαίτερο Παρθεναγωγείο Άργους (1828-1832)
• Καποδιστριακό σχολείο (1ο Δημοτικό Σχολείο Άργους)
• Ο Προτεστάντης ιεραπόστολος Ιλάϊας Ρίγκς, η αποστολή του στην Ελλάδα και τα Σχολεία του στο Άργος
• Σχολή του Άργους 1798
• Σχολή Απόρων Παίδων Άργους του «Συλλόγου Αργείων ο Δαναός» 
• Το εν Άργει Κεντρικόν Σχολείον της Ελλάδος
• Η εκπαίδευση στο Άργος το 19ο αιώνα. Οργάνωση και Προσανατολισμοί.
• «Το εν Άργει Κεντρικόν Σχολείον της Ελλάδος».