Τα λουτρά του Αρχαίου θεάτρου Άργους – Οι λεγόμενες «Θέρμες Α» | Όλγα Ψυχογυιού, Αρχαιολόγος Δ’ ΕΚΠΑ
Οι εντυπωσιακοί πλινθόκτιστοι τοίχοι που υψώνονται κοντά στο μεγάλο αρχαίο Θέατρο του Άργους απεικονίζονται σε πολλές από τις γκραβούρες που μας άφησαν οι ταξιδιώτες που επισκέφτηκαν την πόλη του Άργους κατά τον 18ο και 19ο αιώνα.[1] Το υπόλοιπο όμως του μεγάλου οικοδομήματος στο οποίο ανήκουν οι τοίχοι, βυθίστηκε στη λήθη κάτω από τα χώματα που κάλυψαν τα ερείπιά του. Το έφεραν πάλι στο φως οι ανασκαφικές έρευνες που διεξάχθηκαν από τους αρχαιολόγους της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών, τον René Ginouvès, κατά τα έτη 1954 και 1955 και τον Πιέρ Οπέρ (Pierre Aupert) από το 1972 έως το 1989. Σήμερα ορίζει σ’ όλο του το μήκος τη νότια πλευρά της αρχαίας οδού που συνέδεε το Θέατρο με την αρχαία Αγορά. Από την πρώτη ανασκαφική εκστρατεία αποκαλύφθηκαν εγκαταστάσεις μεγάλων δημόσιων ρωμαϊκών λουτρών και το κτήριο ονομάστηκε «Θέρμες Α». Αποκαλύφθηκαν στη συνέχεια αρχιτεκτονικά στοιχεία που οδήγησαν τους ανασκαφείς στο συμπέρασμα ότι το κτήριο δεν είχε αρχικά οικοδομηθεί ως λουτρικό συγκρότημα, αλλά ως ιερό.
Clik here to view.
Άργος, Ρωμαϊκά λουτρά ή «Θέρμες Α», Αρχαίο θέατρο, κάστρο της Λάρισας, λιθογραφία, σχεδίασε εκ του φυσικού και χάραξε ο Γάλλος σχεδιαστής, αρχαιολόγος και ηλεκτρολόγος Th. du Moncel το 1843.
Διαπιστώθηκαν τρεις κύριες οικοδομικές φάσεις: η πρώτη στα τέλη του 1ου μ.Χ. αιώνα (90-100 π.Χ.), η δεύτερη μισό αιώνα περίπου αργότερα, την εποχή του αυτοκράτορα Αδριανού και η τελευταία στα τέλη του 3ου αι. – αρχές 4ου αι. μ.Χ., την εποχή του αυτοκράτορα Γόρδιου του Γ’. Το κτήριο ήταν αρχικά ιερό αφιερωμένο σε θεότητες συνδεμένες με την ίαση, ενώ στην τελευταία του οικοδομική φάση ο χώρος διαμορφώθηκε ως δημόσια λουτρά. Και στις τρεις φάσεις το νερό κατείχε σημαντική θέση και το μετέφεραν υδαταγωγοί από το υδραγωγείο του Κεφαλαρίου, στα νοτιοδυτικά του κτηρίου (εικ. 1, Υ1).
Το τμήμα του κτηρίου που παρέμεινε ορατό από την αρχαιότητα ανήκει στην αρχική του φάση. Οι τοίχοι που διασώζονται σ’ όλο τους το ύψος έως τα 12μ. όριζαν στα νότια, δυτικά και βόρεια ένα ναό αιγυπτιακού τύπου. Τον αποτελούσε μία μεγάλη μακρόστενη αψιδωτή αίθουσα (μήκους 23μ. και πλάτους 10,60μ. εσωτερικά), με αψιδωτή οροφή και δίρριχτη στέγη. Στο βάθος της αίθουσας και στον άξονά της υπήρχε μία αψίδα με εξέδρα πάνω στην οποία υψώνονταν το ακρολιθικό άγαλμα (δηλ. ξύλινο με πρόσωπο και άκρα λίθινα) του θεού, στον οποίο ήταν αφιερωμένο το ιερό. Κάτω από την εξέδρα υπήρχε μία κρύπτη που πιθανόν να χρησιμοποιούταν ως δεξαμενή. Στην αρχική φάση του μνημείου υπήρχε τοίχος και στην ανατολική πλευρά του ναού. Στο κέντρο αυτής της πλευράς βρισκόταν η θύρα εισόδου στην αίθουσα του ναού, ενώ το φυσικό φως εισερχόταν στην αίθουσα μόνο από ένα μικρό κυκλικό άνοιγμα στον τοίχο πάνω από το άγαλμα του θεού.[2]
Clik here to view.
Εικ. 1 – Λουτρά του Θεάτρου ή «Θέρμες Α».
Το δάπεδο και μέρος των παρειών του ναού ήταν επενδυμένα με μάρμαρο λευκό και μαύρο, ενώ αγάλματα άλλων θεοτήτων ήταν τοποθετημένα σε κόγχες, δύο στο νότιο και δύο στο βόρειο τοίχο. Στην πρόσοψη του ναού ένα προπύλαιο πλαισιωμένο εκατέρωθεν από δύο μικρές τετράγωνες αίθουσες οδηγούσε σε ένα περιστύλιο με κιονοστοιχίες ιωνικού ρυθμού γύρω από μία μεγάλη αυλή που βρισκόταν 3 μέτρα χαμηλότερα. Την πρόσβαση στην αυλή επέτρεπε μία μνημειακή κλίμακα (πλάτους 12,35μ.) κατασκευασμένη στο κέντρο της ανατολικής παρειάς της δυτικής στοάς του περιστυλίου.[3] Η είσοδος του ιερού βρισκόταν στη δυτική πλευρά της βόρειας στοάς του περιστυλίου. Από αυτό το άνοιγμα διερχόταν ο υδαταγωγός (εικ. 1, Υ2) που μετέφερε νερό από το υδραγωγείο του Κεφαλαρίου κατά μήκος της βόρειας και μετέπειτα της ανατολικής στοάς του περιστυλίου έως μία σύνδεση με την αυλή, (εικ. 1, Υ3). Ένας άλλος αγωγός (εικ. 1,Υ4) στη ΒΑ γωνία του περιστυλίου επέτρεπε την εκκένωση των υδάτων στην αρχαία οδό.[4]
Η παρουσία του νερού, η σκοτεινή αίθουσα, η αψίδα στο βάθος με την ανυψωμένη εξέδρα και την κρύπτη κάτω από αυτήν, η κλειστή αυλή σε χαμηλότερο επίπεδο, η κυρίως αιγυπτιακή τεχνική που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή της αψιδωτής οροφής του ναού, που περιγράφεται πιο πέρα, καθώς και η χρήση μαύρου λίθου για τους κίονες του περιστυλίου,[5] είναι στοιχεία που οδήγησαν τον Pierre Aupert στο συμπέρασμα ότι το μνημείο οικοδομήθηκε αρχικά ως «Σαραπείο» ή ιερό αφιερωμένο στον Σάραπι.
Τον ελληνοαιγύπτιο αυτό θεό, ανθρωποποίηση του ιερού ταύρου Άπι, του γιου του Όσιρι και μετενσάρκωσή του, τον επινόησε ο Πτολεμαίος ο Α’ ο Σωτήρ με τους θεολόγους του τον 3ο αιώνα π.Χ. για να διευκολύνει τη συγκατοίκηση μεταξύ των Αιγυπτίων και των Ελλήνων υπηκόων του.[6]
Την εποχή που οικοδομήθηκε η πρώτη φάση του κτηρίου, η λατρεία του Σάραπι είχε ήδη μεγάλη διάδοση σ’ όλο τον ρωμαϊκό κόσμο, όπου σε κάθε χώρα γινόταν αφομοίωση με τους ντόπιους θεούς. Στον ελληνικό χώρο, τα χαρακτηριστικά του ως χθόνια θεότητα, συνδεμένη με την αναζωογόνηση και την ίαση οδήγησε στην ταύτισή του με τον Άδη, τον Απόλλωνα και κυρίως στην Πελοπόννησο με τον Ασκληπιό. Με το θεό της Ιατρικής μοιραζόταν τα χαρακτηριστικά του φιλάνθρωπου, εύσπλαχνου και παρήγορου θεού. Επιπλέον και ιδιαίτερα στο Άργος ο Σάραπις παρουσιάζεται ως θεοποίηση του Άπι, του υιού του Φορωνέος.[7]
Clik here to view.
Στον κύκλο τα Λουτρά του Θεάτρου ή «Θέρμες Α», αριστερά το Αρχαίο Θέατρο, ευθεία, κάτω από τα Λουτρά, η Αρχαία Αγορά. Φωτογραφία: Σαράντος Καχριμάνης.
Clik here to view.
Λουτρά του Θεάτρου ή «Θέρμες Α». Φωτογραφία: Σαράντος Καχριμάνης.
Ο Pierre Aupert είναι της άποψης ότι το μεγάλο μαρμάρινο προσωπείο που βρέθηκε κατά την ανασκαφή του Θεάτρου ανήκει στο άγαλμα του θεού που στεκόταν πάνω στην εξέδρα του ναού.[8] Θεωρεί επίσης ότι η μεταφορά νερού στην κλειστή αυλή του μνημείου αποτελεί ένδειξη ότι υπήρχε σ’ αυτήν κρήνη και δεξαμενή, που ταυτίζει με το purgatorium, που οι πιστοί χρησιμοποιούσαν για τις τελετουργίες συνδεμένες με τη λατρεία όσο του Σάραπι, όσο και του Ασκληπιού. Ο Γάλλος αρχαιολόγος θεωρεί επίσης πιθανόν ότι υπήρχε νερό και σε δεξαμενή, κάτω από την εξέδρα όπου στεκόταν το άγαλμα του θεού, μολονότι δεν βρέθηκαν ίχνη υδαταγωγού. Στο νερό της κρύπτης, που θύμιζε το ιερό νερό του Νείλου και με το οποίο ράντιζαν τους πιστούς που συγκεντρώνονταν πιο κάτω, στην αυλή, θα είχαν πρόσβαση αποκλειστικά οι ιερείς του θεού.
Clik here to view.
Εικ. 2 – Αναπαράσταση του «Σαραπείου».
Η ταύτιση του ιερού με «Σαραπείο» αμφισβητείται από άλλους αρχαιολόγους μελετητές την αρχαίας πόλης που θεωρούν πιθανότερη την ύπαρξη παλαίστρας γυμνασίου στο χώρο της κλειστής αυλής, σε χώρο λατρείας του Ασκληπιού.
Την εποχή του αυτοκράτορα Αδριανού γύρω στο 130 μ.Χ., γίνονται ριζικές μετατροπές στο μνημείο (εικ. 3). Ο ναός είναι πλέον αποκλειστικά αφιερωμένος στον Ασκληπιό. Ξηλώνεται ο ανατολικός του τοίχος και τον αντικαθιστά κιονοστοιχία κορινθιακού ρυθμού. Κυρίως όμως κατασκευάζονται λουτρά στο χώρο της αυλής στο επίπεδο του περιστυλίου, ενώ η δυτική του στοά μετατρέπεται σε αποδυτήρια και η είσοδος του κτηρίου μεταφέρεται και ανατολικά.
Όπως σε όλα τα μεγάλα λουτρά της εποχής, εκτός από τις αίθουσες με κρύο νερό (frigidarium ή «Ψυχρολούσιον», εικ. 3, Θ), χλιαρό νερό (tepidarium ή «Χλιαροψύχριον», εικ. 3, Ζ) υπάρχουν και αίθουσες για εφίδρωση με ατμόλουτρο και θερμού νερού (caldarium ή «Θερμόν», εικ. 3, Γ1, Γ2 και Γ3).
Clik here to view.
Εικ. 3 – Λουτρά του Θεάτρου ή «Θέρμες Α» – Φάση Β.
Η παρουσία θερμών λουτρών σε ιερό αφιερωμένο στο θεό της Ιατρικής, τον Ασκληπιό, συνεχίζεται από την Ελληνιστική εποχή και ανταποκρίνεται στις ανάγκες της ίασης, καθώς τα αρχαία ιατρικά κείμενα επισημαίνουν τις θεραπευτικές και τονωτικές ιδιότητες του νερού με την αλλεπάλληλη χρήση λουτρών με πολύ αντίθετες θερμοκρασίες. Η θέρμανση αυτών των χώρων επιτυγχάνεται με το σύστημα των υπόκαυστων, δηλ. ένα σύστημα υπόγειας θέρμανσης του δαπέδου, το οποίο ήταν ήδη γνωστό στον Ελληνικό χώρο (π.χ. Λουτρά του ιερού της Ολυμπίας και της Γόρτυνας στην Κρήτη, που κατασκευάστηκαν τον 2ο π.Χ. αιώνα). Κατά την αυτοκρατορική ρωμαϊκή περίοδο το σύστημα εξελίσσεται ώστε να καλύπτει μεγαλύτερους χώρους. Κάτω από το δάπεδο των θερμών αιθουσών δημιουργείται ένας χαμηλός, κενός χώρος με την κατασκευή σειρών πλινθόκτιστων πεσσίσκων που το στηρίζουν, ανάμεσα στους οποίους κυκλοφορεί ζεστός αέρας. Την κυκλοφορία του ζεστού αέρα σ’ όλο το κτήριο υποβοηθούσαν πήλινοι αγωγοί στο πάχος των τοίχων. Τον αέρα ζέσταιναν φωτιές που έκαιγαν σε κλιβάνους, τα praefumia κατασκευασμένους σε στενούς διάτρητους διαδρόμους στη βάση των τοίχων μιας θερμής αίθουσας κάτω από το δάπεδό της. Ως καύσιμα χρησιμοποιούσαν ξύλα, κάρβουνα ή και πετρέλαιο (το «Μηδικό πύρ»).
Η θερμοκρασία των δαπέδων στις θερμές αίθουσες έφθανε συνήθως τους 57°C.[9] Στις «Θέρμες Α» η αντίθεση στις θερμοκρασίες των θερμών και των κρύων χώρων θα πρέπει να ήταν ιδιαίτερα ακραία, αφού υπάρχουν τουλάχιστον δύο κλίβανοι για κάθε θερμή αίθουσα αντί για ένα, ανεβάζοντας τη θερμοκρασία στα 80-100° C. Υπήρχαν επίσης κλίβανοι για τη θέρμανση του νερού το οποίο υπήρχε μέσα στις πισίνες των θερμών και σε λουτήρες όπου εδημιουργείτο ατμός για τις αίθουσες εφίδρωσης. Ο ατμός εισερχόταν σ’ αυτές από τις οπές πήλινων αγωγών που τον μετέφεραν από τα υπόκαυστα (τα tegulae mammatae), τμήματα των οποίων διασώζονται ακόμη σε παρειές θερμών αιθουσών των «Θερμών Α».
Κάτω από τις στοές του περιστυλίου της πρώτης φάσης διαμορφώνονται βοηθητικοί διάδρομοι για την εξυπηρέτηση των κλιβάνων και τη μεταφορά του νερού στα λουτρά και από αυτά στους αποχετευτικούς αγωγούς της πόλης.
Clik here to view.
Λουτρά του Θεάτρου ή «Θέρμες Α». Φωτογραφία: Σαράντος Καχριμάνης.
Κατά την τελευταία οικοδομική φάση, οι «Θέρμες Α» έχουν τα χαρακτηριστικά των μεγάλων δημοσίων λουτρών της εποχής. Το κτήριο επεκτείνεται προς τα ανατολικά, όπου διαμορφώνεται η νέα είσοδος του στο κέντρο της προσθήκης. Μπροστά στην είσοδο κατασκευάζεται μία μνημειακή κρήνη (Νυμφαίο) που ορίζει στα ανατολικά η σημερινή οδός Τριπόλεως, ενώ μία μνημειώδης ράμπα συνδέει το λουτρικό συγκρότημα με την αρχαία Αγορά, που βρίσκεται σε χαμηλότερο επίπεδο. Στην αίθουσα του αρχικού ναού συνεχιζόταν η λατρεία του Ασκληπιού. Δεν έχει ακόμη προσδιοριστεί η χρήση όλων των χώρων του μνημείου που έχουν αποκαλυφτεί, ενώ υπάρχουν ακόμη τμήματά του θαμμένα. Πάντως στα μεγάλα δημόσια λουτρά της εποχής υπήρχαν και χώροι για μασάζ με αρωματικά έλαια, παλαίστρες, λατρίνες, χώροι αναψυχής, καθώς και βιβλιοθήκη και κήποι.
Στα χρόνια της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, οι πόλεις είχαν πολλές θέρμες, για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες όλου του πληθυσμού. Στο Άργος έχουν αποκαλυφτεί ως σήμερα πάνω από δεκατέσσερα τμήματα λουτρών, χωρίς να είναι δυνατόν να προσδιοριστεί πόσα από αυτά λειτουργούσαν κατά την ίδια χρονική περίοδο.[10]
Όμως οι «Θέρμες Α» ξεχωρίζουν από το μέγεθος και την πολυτέλεια των κατασκευών και συγκαταλέγονται στα μεγαλύτερα και πλουσιότερα δημόσια λουτρά στον Ελληνικό χώρο. Οι κίονες από μάρμαρο λευκό ή με πράσινες αποχρώσεις Καρύστου, η μαρμάρινη επένδυση στα δάπεδα, σε τμήμα των παρειών των τοίχων καθώς και στις πισίνες, η ψηφιδωτή διακόσμηση όχι μόνο στα δάπεδα, αλλά και στα τοιχώματα των κογχών,[11] τα ανάγλυφα πολύχρωμα κονιάματα και η εντυπωσιακή πληθώρα αγαλμάτων που τα διακοσμούσαν, θυμίζουν το πλούτος των μεγάλων αυτοκρατορικών Θερμών της Ρώμης. Σε επιστολές του, ο Fauvel αναφέρει ότι ο Βελή πασάς αποκάλυψε περίπου 30 θραύσματα μαρμάρινων αγαλμάτων και προτομών σε «ανασκαφές» που πραγματοποίησε στα ερείπια του κτηρίου, εκ των οποίων τα ακέραια αγάλματα Ασκληπιού, Αφροδίτης και Έρωτος.[12] Επιπλέον, κατά την ανασκαφική έρευνα του κτηρίου ήρθαν στο φως και άλλα αγάλματα, εκ των οποίων ο Ηρακλής τύπου Farnese, που τώρα ορθώνεται μπροστά στην κατάληξη της σκάλας που οδηγεί στον όροφο του κτηρίου Καλλέργη.[13]
Clik here to view.
Άργος, «Ρωμαϊκά Λουτρά – Θέρμες του Άργους», Sir Robert Smirke (1780-1867)
Εκτός από το μέγεθος και το πλούτος της κατασκευής του, το κτήριο ξεχωρίζει από τα κτήρια της εποχής του και από αρχιτεκτονικά στοιχεία που χρησιμοποιούνται για πρώτη φορά σ’ αυτό: η μνημειακή χρήση τόξων στο περιστύλιο, η κατασκευή αψιδωτής οροφής/δίρριχτης στέγης παρομοίων διαστάσεων στον ελληνικό χώρο σε δημόσιο κτήριο καθώς και σε αίθουσα ναού (βασιλική) της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής περιόδου.
Κυρίως όμως χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή αυτής της στέγης ένας τρόπος μοναδικός για την εποχή εκείνη. Συνδέθηκαν για πρώτη και μοναδική φορά απ’ ό,τι ξέρουμε στην αρχαία και βυζαντινή αρχιτεκτονική δύο μέθοδοι σε ενιαία στατική και ενιαίο νέο υλικό: η χρήση πλακών κατασκευασμένων από πλίνθους (τούβλα) και λιθόδεμα (ρωμαϊκό τσιμέντο) τοποθετημένων κάθετα στον άξονα της οροφής. Τις ένωνε μία στρώση λιθοδέματος, πάνω στην οποία κατασκευάστηκε με καλούπια, μία απομίμηση ξυλωσιάς από το ίδιο αυτό υλικό αντί για ξύλο. Κατά τον Pierre Aupert ακριβή παράλληλα αυτού του τρόπου κατασκευής υπάρχουν μόνο σε σύγχρονες ξύλινες κατασκευές ή σε μεταλλικές, π.χ. στη χρηματαγορά του Άμστερνταμ στα τέλη του 20ου αιώνα του αρχιτέκτονα Η. Ρ. Berlage.[14]
Ύστερα από την κατάργηση της αρχαίας θρησκείας ο ναός μετατράπηκε σε Παλαιοχριστιανική εκκλησία. Τότε τοποθετήθηκαν στην κρύπτη οι τρεις λίθινες σαρκοφάγοι που βρίσκονται εκεί ακόμη και σήμερα και που βρέθηκαν συλημμένες.
Η σύντομη αυτή προσπάθεια περιγραφής του πολύπλοκου μνημείου, ενός ακόμη θησαυρού αυτής της πόλης, του οποίου αναμένεται η δημοσίευση από τον Pierre Aupert, σκοπό έχει να συμβάλλει στην ενημέρωση των κατοίκων της περιοχής και στην ενεργοποίηση του ενδιαφέροντος των αναγνωστών, ώστε να σπεύσουν οι διαδικασίες για τη διάσωση του πρώτα από όλα και έπειτα την ανάδειξή του.
Υποσημειώσεις
[1] Michel Sève, Οι Γάλλοι Ταξιδιώτες στο Άργος, EFA Sites et Monuments XI, Paris 1993, σ.27- εικ.3-5, 16-17.
[2] Την πληροφορία αυτή μας την είχε δώσει προφορικά ο Pierre Aupert, κατά μία ξενάγηση γάλλων μαθητών σχολείου.
[3] Η πρώτη φάση του κτηρίου είναι αυτή που επιλέχτηκε για τη μακέτα των Αρχαιολογικών Χώρων του Θεάτρου και της Αγοράς της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής που βρίσκεται στο Μουσείο Άργους.
[4] P. Aupert «L’eau curative à Argos», BCH Suppl. 28: L’eau, la santé et la maladie dans le Monde grec, Paris 1994, σ.195 (υδαταγωγός Y1).
[5] P. Aupert, «Pausanias et l’ Asclépieion d’ Argos», BCH 116 (1992), σ.514
[6] Η «γέννηση-δημιουργία» του νέου θεού, περιγράφεται γραφικά από τον ιστορικό Τάκιτο.
[7] Απολλώδορος, Βιβλιοθήκη, II, 1: «Άπις…απέθανε…και νομισθείς θεός εκλήθη Σάραπις,». Για τον Άπι, υιό του Φορωνέος, ενταύθα «Από τον τάφο του Φορωνέος, στο Άργος», σ. 142-143.
[8] Το μαρμάρινο αυτό πρόσωπο βρίσκεται στο Μουσείο του Άργους, κοντά στη βόρεια παρειά του στεγάστρου στο βάθος του κήπου.
[9] Οι λουόμενοι φορούσαν σανδάλια για να μην καίγονται τα πόδια τους και πολλές φορές στις παραστάσεις των ψηφιδωτών υπήρχαν σχεδιασμένα σανδάλια για να τους υπενθυμίζεται να τα φορέσουν.
[10] Αναστασία Παναγιωτοπούλου, «Ρωμαϊκά και Υστερορρωμαϊκά Λουτρά στο Άργος», Άργος και Αργολίδα, Αθήνα, 1998, σ. 373-384.
[11] R. Ginouvès, Chroniques des Fouilles en 1954, BCH (1955), σ.324 και εικ.39 με κεφαλή ελαφιού.
[12] Επιστολή στον Barbié du Bocage, στις 10 Σεπτεμβρίου 1810.
[13] J. Marcadé, «Sculptures argiennes», BCH (1957), σ.404-467.
[14] P. Aupert, «Une toiture rѐvolutionnaire à Argos» Actes du Colloque «The Greek Renaissance in the Roman Empire», London 1986 (London, 1989), σ. 151-155.
Όλγα Ψυχογυιού,
Αρχαιολόγος Δ’ ΕΚΠΑ
«Αργειακή Γη», Επιστημονική και λογοτεχνική έκδοση του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Άργους, Τεύχος 4, Δεκέμβριος 2008.
*Οι επισημάνσεις με έντονα γράμματα οφείλονται στην Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη.
Διαβάστε ακόμη: