Η Αργείτισσα Ιώ: Οι περιπέτειες μιας γυναίκας, μιας λατρείας και η λογοτεχνική πραγμάτευσή τους στην τοπική μυθολογία | Ή, Επιστημολόγος
Εάν δοκιμάζαμε να αποτυπώσουμε με αφηγηματικό τρόπο τον αριστοτελικό ορισμό της περιπέτειας – Ποιητική, 1452a 22-23 «Ἔστι δὲ περιπέτεια μὲν ἡ εἰς τὸ ἐναντίον τῶν πραττομένων μεταβολὴ» και να δώσουμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα από την αρχαία γραμματολογία, θα καταλήγαμε στον μύθο της Ιούς, της Αργείτισσας βασιλοπούλας, και στις περιπλανήσεις της. Ενδεχομένως θα συμψηφίζαμε στην εννοιολόγηση της λέξης και τις ατέλειωτες αυτές περιπλανήσεις της, που λανθάνουν σε τοπωνύμια όπως Ιόνιο Πέλαγος, Εύβοια, Βόσπορος, και που προσδίδουν μεγάλη γεωγραφική διάσταση στον μύθο,[1] αναβαθμίζοντάς τον από στοιχείο τοπικής μυθολογίας σε μυθολογικό πρότυπο – αντικείμενο πανελλήνιας εμβέλειας. Σαφώς ο μύθος της Ιούς, όπως και κάθε μεμονωμένος μύθος, αποτελεί μια και μόνο ψηφίδα στο μωσαϊκό της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας. Ωστόσο, η ιδιαιτερότητα που παρουσιάζει και η γεωγραφική έκταση που αφορά, τον καθιστά μοναδικό και αξιοσημείωτο.
Ο Δίας και η Ιώ, 1550. Έργο του Ιταλού ζωγράφου, Paris Bordone, Gothenburg Museum of Art (Μουσείο Τέχνης Γκέτεμποργκ), Σουηδία.
Η Ιώ στον μύθο προβάλλεται ως γυναίκα, ιέρεια, ερωτική σύντροφος και μητέρα άλλα και ως αποδέκτης λατρείας. Συγκεντρώνει δηλαδή στο πρόσωπό της μια σειρά ιδιοτήτων, που αποδίδουν κυριολεκτικά και μεταφορικά συνάμα το πεδίο ζωής μιας γυναικείας φύσης, που υπάρχει και σπένδεται χάριν της ύπαρξης των λοιπών ανθρώπων.
Θεωρούμε σκόπιμο να αναφερθούμε αρχικά στη γενεαλογία της ηρωίδας μας. Οι παραδόσεις που διαθέτουμε διαφέρουν σχετικά με το πρόσωπο του πατέρα της. Άλλοτε η Ιώ έχει για πατέρα της τον Ίασο ή Ιάσιο, βασιλιά του Άργους – κατά τον μυθογράφο Απολλόδωρο -, άλλοτε έχει τον ίδιο τον Ίναχο, τον θεό ποταμό που ρέει στην αργείτικη πεδιάδα – και αυτή είναι η εκδοχή που προτιμούν οι τραγικοί ποιητές -, άλλοτε, τέλος, έχει για πατέρα της τον Πειρήνα ή Πείραντα – πιθανόν τον αδελφό του Βελλεροφόντη – στην τελευταία εκδοχή βέβαια η Ιώ θα ανήκε στον βασιλικό οίκο της Κορίνθου, κάτι που αποτελεί και την ασθενέστερη μυθολογική περίπτωση.
Η πιο διαδεδομένη εκδοχή ευνοεί τον θεό – ποταμό Ίναχο, ωστόσο ο Ken Dowden υποστηρίζει πως πρέπει να προτιμηθεί το όνομα Ίασος ως lectio difficilior.[2] Παρόλα αυτά, όλες οι παραδόσεις συγκλίνουν κατά το ότι η Ιώ ήταν η πριγκίπισσα από το βασιλικό γένος του Άργους.
Στον μύθο η Ιώ παρουσιάζεται ως μία νέα κοπέλα, που επιτελεί τα καθήκοντα τής ιέρειας στον ναό της Αργείας Ήρας· μάλιστα τονίζεται πως ήταν ανέκαθεν ιέρεια της Ήρας. Η ιδιότητά της αυτή μας αναγκάζει να θεωρήσουμε την Ιώ ως αφιερωμένη παρθένο, που θα επιτελούσε τα καθήκοντά της μέχρι το τέλος της ζωής της· και αυτό άμεσα την καθιστά ιερό πρόσωπο.
Ο Δίας την ερωτεύεται και ενώνεται μαζί της.[3] Αμέσως η Ήρα υποπτεύεται την απάτη που διέπραξε ο σύζυγός της και σπεύδει στον τόπο του «συζυγικού ατοπήματος». Οι παραδόσεις διαφοροποιούνται και στο σημείο αυτό ως προς το ποιος τελικά μεταμόρφωσε την Ιώ σε κατάλευκη δάμαλιν, δηλαδή αγελάδα, όπου το λευκό χρώμα συμβολίζει την αγνότητα και την ιερότητα του προσώπου, στο όποιο αυτές οι δύο ιδιότητες συναιρούνται συνυποδηλωτικά.
Ο Δίας και η Ιώ, περίπου 1730-1739, λάδι σε μουσαμά. Έργο του Ιταλού ζωγράφου Jacopo Amigoni (1685-1752).
Καταλαβαίνουμε πως είτε ο ίδιος ο Δίας την μεταμόρφωσε, για να την προστατέψει από την οργή της εξαπατημένης Ήρας, είτε η θυμωμένη σύζυγός του Ήρα την μεταμόρφωσε για αντεκδίκηση. Και ενώ ο Δίας ορκίζεται πως δεν είχε ερωτικές περιπτύξεις με την Ιώ, η γεμάτη μίσος και ζήλια Ήρα απαιτεί ως απόδειξη αλήθειας των λόγων του την ίδια τη λευκή αγελάδα για δώρο.
Εδώ αξίζει να τονίσουμε πως σε κανέναν άλλον μύθο μία κοπέλα δεν μεταμορφώνεται σε δάμαλη και μάλιστα λευκή. Γιατί άραγε αυτή η μεταμόρφωση να μας προξενεί έκπληξη; Εικάζουμε πως ίσως η αρχική Ιώ ταυτιζόταν με την θεά Ήρα, εξ ου και οι πολλές ομοιότητες που τις χαρακτηρίζουν: η Ιώ είναι παρθένος, όπως και η Ήρα που ξαναγίνεται παρθένος κάθε χρόνο στις όχθες του ποταμού Κάναθου στο Ναύπλιο.
Η Ιώ μεταμορφώθηκε σε λευκή δαμάλα, που είναι το ιερό ζώο της Ήρας. Ακόμη και το ομηρικό επίθετο που χρησιμοποιείται για την Ήρα βοώπις, δηλαδή «βοϊδομάτα», υποδηλώνει τη σχέση της με το ζώο. Θα πρέπει βεβαίως να γίνει διάκριση μεταξύ ενός θεού που ονομάζεται, περιγράφεται, εικονίζεται και τιμάται ως ζώο, και ενός πραγματικού ζώου που λατρεύεται ως θεός· διάκριση ζωικών συμβόλων και ζωικών προσωπείων στην λατρεία και τέλος των ζώων, που είναι αφιερωμένα και προορισμένα για θυσία. Επιπλέον, κάθε φορά που μια ιέρεια της Ήρας μεταβαίνει από το στάδιο της παρθενίας στο στάδιο της ολοκληρωμένης γυναίκας με την επέμβαση του Δία, αυτομάτως συσχετίζεται με την Ήρα. Έτσι θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε πως η Ιώ και η Ήρα αντικατοπτρίζουν η μία την άλλη.
Ο Δίας μεταμορφώνει την Ιώ σε αγελάδα, για να την κρύψει από την Ήρα. Godfried Maes (1649–1700) Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο.
Θα επιμείνουμε περισσότερο στο θέμα της μεταμόρφωσης: η δαμάλα/αγελάδα είναι το ον εκείνο, που τρέφει ολόκληρο τον οίκο προσφέροντας γάλα, κρέας και δέρμα. Αν το παραλληλίσουμε με τη γυναικεία φύση και προσφορά, διαπιστώνουμε πως πρόκειται για την προσωποποίηση της θηλυκότητας, της γονιμότητας και της ευτεκνίας. Από την άλλη, με την ερωτική του «επέμβαση» ο Δίας υποδηλώνει την μετάβαση ενός κοριτσιού, ενός δηλαδή θηλυκού όντος, στην ολοκληρωμένη γυναικεία φύση. Στον κοσμικό χώρο η μετάβαση αυτή ολοκληρώνεται με τον γάμο και οριστικοποιείται με τη γέννηση του πρώτου παιδιού. Στον θρησκευτικό χώρο οι μυητικές τελετές από μόνες τους λειτουργούν ως μετάβαση καθεαυτή, οπότε η ερωτική επέμβαση του Δία[4] είναι πιθανότατα μια μυητική τελετή στο στάδιο της γονιμότητας.
Ο Δίας μεταμορφώνει την Ιώ σε αγελάδα και τη χαρίζει στην Ήρα.
Philip van Gunst, 1685-1732, λιοθογραφία. Άμστερνταμ, Rijksmuseum.
Έχοντας λοιπόν η Ήρα παραλάβει την λευκή δαμάλα ως δώρο, την παραδίδει στον τερατόμορφο Άργο, για να την προσέχει. Όλο το σώμα του Άργου ήταν καλυμμένο με μάτια, έτσι ώστε να μπορεί να προσέχει την δαμάλα νυχθημερόν, η οποία είναι δεμένη σε μια ελιά δίπλα στο Ηραίον του Άργους. Ο Δίας, θέλοντας να απελευθερώσει την ερωμένη του, στέλνει τον Έρμη να την γλιτώσει από τον Άργο. Όπως αναφέραμε και πιο πάνω, το σώμα του Άργου ήταν καλυμμένο με μάτια, τα όποια είχαν την ιδιότητα όταν τα μισά από αυτά έκλειναν, στην κατάσταση του ύπνου, τα άλλα μισά να είναι ανοιχτά και το αντίστροφο. Αυτή του η ιδιότητα τον καθιστούσε συνεπώς ένα δυσκατάβλητο αντίπαλο για τον Έρμη.
Η Ήρα αναθέτει στον Άργο τη φύλαξη της Ιούς. Έργο του Ολλανδού ζωγράφου Nicolaes Pietersz Berchem (Νικολάες Πίτερσον Μπέρχεμ), περίπου 1655-1683, ελαιογραφία. Άμστερνταμ, Rijksmuseum.
Ο Έρμης, όπως πάντα, λειτούργησε με δόλο, προκειμένου να επιτύχει στην αποστολή του. Αφού αποκοίμισε τον Άργο με την λύρα, πιθανώς του Απόλλωνα, τον σκότωσε με μια πέτρα και απελευθέρωσε την Ιώ. Άλλα ο θάνατος του Άργου δεν συνέπεσε με το τέλος των βασάνων της. Η Ήρα κατόπιν έστειλε μία αλογόμυγα να την βασανίζει. Το έντομο κόλλησε στα πλευρά της δαμάλας και την κατάστησε τρελή από μανία· μάλιστα, σύμφωνα με τον Αισχύλο, η αλογόμυγα αυτή ήταν η σκιά του νεκρού Άργου. Τότε η Ιώ άρχισε να διασχίζει την Ελλάδα περνώντας κατά μήκος των ακτών του κόλπου, που εξαιτίας της πήρε το όνομα Ιόνιο Πέλαγος, βρέθηκε στο νησί που αργότερα ονομάστηκε Εύβοια (καλή αγελάδα) προς τιμήν της, διέσχισε τη θάλασσα στα στενά που χωρίζει την ακτή της Ευρώπης από την ακτή της Ασίας και έδωσε σ’ αυτό το στενό το όνομα Βόσπορος (πέρασμα της αγελάδας).
Ο Ερμής σκοτώνει τον Άργο. Μελανόμορφος αττικός αμφορέας από αγγειογράφο κοντά στον Εξηκία, περίπου 540 π.Χ. Ο Ερμής επιτίθεται εναντίον του Άργου που απεικονίζεται πεσμένος και με διπλό πρόσωπο. Πίσω από τον Ερμή η Ήρα και η Ιώ ως αγελάδα. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο.
Ο Ερμής αποκοιμίζει τον Άργο. Έργο του Ολλανδού ζωγράφου Abraham Bloemaert (Άμπραχαμ Μπλούμερτ), 1592 Ουτρέχτη, Centraal Museum.
Μια σύγχρονη, διαφορετική απεικόνιση της Ιούς και του τερατόμορφου Άργου, του οποίου όλο το σώμα ήταν καλυμμένο με μάτια. Έργο του Ολλανδού εικονογράφου, Tom S. Hageman, 2016.
Στην Ασία περιπλανήθηκε ακόμη για πολύ καιρό και όταν έφτασε στην Αίγυπτο[5] ο Δίας της ξαναέδωσε την ανθρώπινη μορφή της είτε με το άγγιγμά του είτε με την ανάσα του, και αμέσως η Ιώ γέννησε το παιδί που κυοφορούσε μέσα της, τον μικρό Έπαφο.[6]
Πιθανότατα η δύσκολη μετάβαση από παρθένο[7] σε ολοκληρωμένη γυναίκα και τέλος σε μητέρα αντικατοπτρίζεται στον μύθο υπό την μορφή των βασάνων, στα όποια υποβάλλεται και τα όποια υπομένει η Ιώ. Ενώ τα τοπωνύμια Ιόνιο Πέλαγος, Εύβοια και Βόσπορος προσδίδουν μεγάλη γεωγραφική διάσταση στον μύθο, η μεταγενέστερη γεωγραφική περιοχή του μύθου επεκτείνεται μέχρι και την Αίγυπτο, όταν, όπως παρατηρεί ο Ηρόδοτος, γεννάται η ανάγκη η αιγυπτιακή θεότητα της Ίσιδας να αποκτήσει ελληνική προέλευση.[8]
Ιώ και Ίσιδα. Η τοιχογραφία δείχνει την Ιώ (στα αριστερά, με κέρατα) στην Αίγυπτο, όπου την υποδέχεται η Ίσιδα (καθισμένη, κρατώντας ένα φίδι). Ρωμαϊκή τοιχογραφία από το ναό της Ίσιδας στην Πομπηία. Museo Archaeologico Nazionale, Νάπολη.
Είναι συγκλονιστικό πως στην αισχύλεια τραγωδία Προμηθεύς Δεσμώτης,[9] τη μόνη από τις αρχαίες ελληνικές τραγωδίες όπου κανείς των πρωταγωνιστών δεν είναι κοινός θνητός πλην της Ιούς,[10] η Ιώ διηγείται τα πάθη της στον ημίθεο δεσμώτη του βράχου και διεκτραγωδεί τους «μακροπαραδαρμούς» της (γρυπάρεια μετάφραση) στους στίχους 585-588:
«ἄδην με πολύπλανοι πλάναι
γεγυμνάκασιν, οὐδ᾽ ἔχω μαθεῖν ὅπῃ
πημονὰς ἀλύξω.
κλύεις φθέγμα τᾶς βούκερω παρθένου;»
(= φτάνουν όσες ατέλειωτες περιπλανήσεις / με έχουν βασανίσει, και δεν μπορώ να γνωρίσω / που θα καταλήξουν τα δεινά μου· / ακούς της βοϊδοκέρατης κοπέλας τα λόγια;).
Κι όταν επανέρχεται, μετά τη διαβεβαίωση του Προμηθέα για τη λύση του δράματός της με το πλήρωμα του χρόνου, το κέντημα του οίστρου, εκείνη σφαδάζει, υπενθυμίζοντας στο κοινό-ακροατήριο το βάρος των παθών που σηκώνει υπομονετικά (στιχ. 877-880):
«ἐλελεῦ, ἐλελεῦ,
ὑπό μ᾽ αὖ σφάκελος καὶ φρενοπληγεῖς
μανίαι θάλπουσ᾽, οἴστρου δ᾽ ἄρδις
χρίει μ᾽ ἄπυρος»
(= Ωχ! αλίμονό μου και τρισαλίμονό μου! / Πάλι με πιάνει σπασμός και χτυπήματα μανίας / με ταράζουν, και το κεντρί μιας τρέλας πύρινης / με καίει χωρίς φωτιά).
Από τη μια βαριανασαίνει ο Προμηθέας που έκλεψε τη φωτιά για να σώσει τον άνθρωπο· από την άλλη παραδέρνει στο κράσπεδο του πόνου η ερωμένη του πατέρα των θεών, που θα σώσει τους ανθρώπους με τους απογόνους της. Βασιζόμενοι στο (ψευδο-)ησιόδειο γενεαλογικό έπος Κατάλογος Γυναικών ή Ηοίαι[11] αναγνωρίζουμε δύο αλληλοεπικαλυπτόμενα επίπεδα απογόνων της Ιούς: επωνυμιών (Ευρώπη, Λιβύα, Αίγυπτος, Δαναός, Άραβος, Βήλος, Κυρήνη, Φοίνιξ, Κίλιξ) και ηρώων (Ευρώπη, Κάδμος, Θάσος, Μίνως, Σαρπηδών, Αριάδνη, Φαίδρα, Δαναός και Δαναΐδες, Περσεύς, Ηρακλής, Διόνυσος), όπου όλοι οι ήρωες δεν μοιράζονται μόνο την κοινή καταγωγή από την Ιώ, άλλα και τις πολυώνυμες περιπλανήσεις, περιηγήσεις και μεταναστεύσεις τους ως ελληνική πολιτισμική ταυτότητα, μάλλον κατά τον τρόπο, με τον όποιον οι αρχαίοι Έλληνες συνέλαβαν τη γεωγραφική δομή του δικού τους χώρου. Σε ένα τέτοιο ερμηνευτικό επίπεδο η Ιώ αναδεικνύεται σε πρωτοπόρο της ναυτικής περιήγησης ανά τη μεσογειακή οικουμένη, συνδέοντας λαούς και πολιτισμούς.[12]
Τα πάθη της Ιούς μεταφράζονται λυρικά[13] σε λατρευτικούς συμβολισμούς. Η λατρεία της Ιούς συνδέεται άρρηκτα με την λατρεία της θεάς Ήρας, όπως προαναφέρθηκε, και πιθανότατα στην αρχική μορφή του μύθου η Ιώ και η Ήρα ταυτίζονταν ως θηλυκός αποδέκτης μιας λατρευτικής μυητικής τελετής με στάδια περιπέτειας.
Ως πρότυπο του ολοκληρωμένου έννομου γάμου, «του παλαιού θεσμού της συζυγικής κλίνης» (Οδ. χ 296), η Ήρα αποτελούσε για όλους τους πιστούς του αρχαίου δωδεκάθεου τη θεά του γάμου και των γαμήλιων τελετών. Την επικαλούνταν ως γαμοστόλον, «αυτή που ετοιμάζει τον γάμο», ως ζυγνία, «συζευγνύουσα», τελείαν, «ολοκληρωμένη», αφού ο γάμος κατά μία ειδική έννοια αποτελεί την ολοκλήρωση, το τέλος της ζωής του ανθρώπου.
Όπως παρατηρεί ο Γερμανός θρησκειολόγος Walter Burkert, οι λεπτομέρειες που μαθαίνουμε για τις εορτές της Ήρας, δείχνουν ότι δεν πρόκειται απλώς για χαρούμενες γαμήλιες τελετές, άλλα για σοβαρές κρίσεις, κατά τις όποιες η τάξη καταρρέει και υπάρχει φόβος ακόμη και η ίδια θεά να χαθεί. Στον συσχετισμό με το Ηραίον του Άργους, αντιλαμβανόμαστε αυτήν την κρίση μόνο στο επίπεδο του μύθου, με τον φόνο του τερατόμορφου Άργου από τον Έρμη τον Αργειφόντη[14] και με την φυγή της μεταμορφωμένης σε αγελάδα Ιούς. Ο ρόλος της Ιούς και του Έρμη μπορεί να κατανοηθεί ως έξης: οι νεαρές παρθένες, που διατελούν ιέρειες προς τιμήν της θεάς Ήρας και προετοιμάζονται για τον μελλοντικό τους γάμο, μεταφορικά αποτελούν το ιερό κοπάδι αγελάδων της Ήρας, δηλαδή αντικαθιστούν την Ιώ. Ο Έρμης αντιπροσωπεύει τους νέους που πρόκειται να νυμφευτούν. Έτσι, στην τελετή προς τιμήν της Ήρας, οι νέοι άνδρες πρέπει να «κλέψουν» την ιερή αγελάδα της Ήρας, την Ιώ, που, όπως αντιλαμβανόμαστε, εκπροσωπείται από πολλές παρθένες μαζί.
Για τη λογοτεχνική πραγμάτευση του αργείτικου μύθου γνωρίζουμε τις βασικές πηγές της τοπικής μυθολογίας. Οι πρώτες πηγές που αναφέρουν τον μύθο αυτόν χρονολογούνται γύρω στον 7° αιώνα π.Χ.. Πρόκειται για τα έπη Αιγίμιος (Ησίοδος, απ. 294, 296), Δαναΐς (EGF, σ. 141) και Φορωνίς (EGF, σσ. 153-155).
Τον μύθο της Ιούς τον έχουν καταγράψει επίσης οι ιστορικοί Ακουσίλαος (FGrHist 2, απ. 26 κ.εξ.), Φερεκύδης (FGrHist 3, απ. 67), Ηρόδοτος (Ιστ. 1, 1· 2, 41· 3, 27), καθώς και λυρικοί και τραγικοί ποιητές, όπως ο Πίνδαρος στους Νεμεόνικους (4, 35), ο Βακχυλίδης (19), ο Αισχύλος στις Ικέτιδες (291-315) και στον Προμηθέα Δεσμώτη (561-900), ο Σοφοκλής στον Ίναχο (TrGF IV απ. 269a) και ο Ευριπίδης στις Φοίνισσες (247 κ.εξ., 676- 681, 828) και στην Ιφιγένεια εν Ταύροις (394). Σημειωτέον πως στις Ικέτιδες ο «ιερός λόγος» της Ιούς διαρθρώνεται στους τρεις αναβαθμούς του έργου: στις φάσεις της ύβρεως, του πάθους και του μάθους.[15] Ακόμη δύο κωμωδίες τιτλοφορούνται με το όνομα της Ιούς (Σαννύριον, CAF 1 795 απ. 10-11· Πλατώνιος, Περί διαφοράς κωμωδιών, CAF 1 615 απ. 55).
Η πρόσληψη της Ιούς είναι εξίσου ενδιαφέρουσα με την παράδοση του μύθου της· ποιητικά η Ιώ διαβάζεται ως διαιώνιο σύμβολο μιας θυσιαστικής γυναικείας παρουσίας. Αξίζει να δούμε πως μια πολύ νεότερη και σχεδόν σύγχρονή μας συμπατριώτισσα της Ιούς συμπάσχει μαζί της, δανείζοντας τη δική της γυναικεία ποιητική φωνή στο ένστικτο της γνώσης, που φέρει μια γυναίκα από την αρχαιότητα ως το σήμερα: μιας γνώσης, που αναδύεται μες από τον πόνο.
Η Μελισσάνθη[16] – φιλολογικό ψευδώνυμο της ποιήτριας Ήβης Κούγια-Σκανδαλάκη (7 Απρ. 1907-9 Νοε. 1990) – τιτλοφόρησε ένα «σοννέτο» της από τη συλλογή «Προφητείες» (1931) με το όνομα της Αργείτισσας κόρης:[17]
ΙΩ
Βούκεντρο πάλιν ο οίστρος με κεντά
Δίχως σταθμό μέσα από κάθε χώρα
περνώ κι ούθε το βλέμμα αν στρέψω τώρα
το φάσμα του Πανόπτη με κοιτά
Κι ακράτητη στην άλογή μου φόρα
κατάρα έχω που δε με σταματά
στο δρόμο μου να βλέπω όλο μπροστά
να μη γνωρίζω ανάπαψης μιαν ώρα
Ω, ας τ’ ακούσω απ’ το δικό σου στόμα
Δεσμώτη τραγικέ του Σκύθειου βράχου
τα όσα μού μέλλεται να πάθω ακόμα
— «Καλύτερα να μη μάθεις ποτέ σου
θυγατέρα πολύπαθη του Ινάχου
κι η γνώση σαν χιτώνας καίει του Νέσσου».
Στα δεκατετράστιχα αυτά ποιήματα, ως γνωστόν, το τελευταίο τρίστιχο και συγκεκριμένα ο τελευταίος στίχος είναι το ερμηνευτικό κλειδί για τη νοηματοδότηση όλου του ποιήματος.
Το περιεχόμενο θυμίζει περιληπτική απόδοση της αισχύλειας ενότητας από τον Προμηθέα Δεσμώτη, άλλα ο τελευταίος στίχος αποδίδει το υπαρξιακό νόημα μιας τραγωδίας: της γυναικείας παρουσίας ως γνώσης, αντιτίμου ένδυσης για τα πάθη της ανθρωπότητας, πληρωτέας με τη φλογισμένη θυσία του Ηρακλή δια του χιτώνος του κένταυρου Νέσσου, ο όποιος έδωσε τον χιτώνα στη Δηιάνειρα.
Επίτηδες παραθέσαμε πιο πάνω τους στίχους 877-880 της μεγαλειώδους αισχύλειας τραγωδίας· το ρήμα «καίει» μόνο τυχαία ποιητική συναρπαγή δεν είναι εκ μέρους της Μελισσάνθης, που αρέσκεται να προσλαμβάνει μυθολογικά πρόσωπα με θρησκευτικό και υπαρξιακό προσωπείο. Το όνομα της ηρωΐδας ακούγεται στον τίτλο και στον προτελευταίο στίχο αντηχεί η καταγωγή της. Γενικότερα όλο το ποίημα είναι μια κραυγή απόγνωσης μπροστά σε μια γνώση, που ανταλλάσσεται με οδύνη και αναβολή της ποθουμένης λύτρωσης. Πάλι μια γυναικεία φωνή, η Μελισσάνθη, παίρνει τη σκυτάλη του ποιητικού παραδαρμού από την πολύπαθη θυγατέρα του Ινάχου και την υψώνει φωνή διαμαρτυρίας για την επώδυνη ανθρώπινη γνώση, αντίδοτο στον βωμό της λύτρωσης.
Συμπέρασμα: ο μύθος της Ιούς είναι μοναδικός και ανεπανάληπτος, αφού αναφέρεται σε μοναδική περίπτωση μεταμόρφωσης της ηρωΐδας σε λευκή δαμάλα και ταυτοχρόνως η ταύτισή της με την θεά Ήρα που την καταδιώκει μοιάζει μυθολογικά και λατρευτικά αδιαμφισβήτητη. Η Ιώ αντικατοπτρίζεται στην Ήρα και η Ήρα στην Ιώ. Σε αυτό άλλωστε καταλήγουμε μελετώντας τις λατρείες της Ήρας. Το γεγονός ότι ο μύθος της Ιούς (Ιούς αρχ.) απασχόλησε τόσο τους τραγικούς όσο και τους λυρικούς ποιητές την καθιστά ηρωΐδα όχι μόνο της αργείτικης γης άλλα όλου του ελλαδικού χώρου, με αποκορύφωμα την ταύτισή της αργότερα με την Ίσιδα.
Η Ιώ είναι μια γυναίκα που διασχίζει όλα τα στάδια της γυναικείας φύσης με υπομονή και καρτερία και στο τέλος αποκτά την πολυπόθητη ηρεμία της έχοντας γίνει μητέρα. Η αργείτισσα Ιώ, ως σύζυγος πλέον του Δία, θα βρει μια νέα οικογένεια μεταξύ των θνητών, η οποία θα εισαγάγει τους θεσμούς της ελληνικής κουλτούρας του άστεως στο δικό της και στο δικό του όνομα εξίσου. Εδώ η προφητεία, η έμμεση παραπομπή και η συγκεκαλυμμένη έκφραση θα υποδείξουν όχι ένα Δία απολυταρχικό δεσπότη, άλλα μια φιλάνθρωπη, σε τελευταία ανάλυση, πηγή δικαιοσύνης για τους θεούς και τους ανθρώπους,[18] μέσω της συγκατάβασης προς τις αγωνίες και τις περιπέτειες μιας γυναίκας: της Ιούς. Άλλωστε, το ζήτημα της θεοδικίας στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου έχει ανθρωπολογικό περιεχόμενο. Οι περιπέτειες της Ιούς συνιστούν μάλλον μυκηναϊκή ιστορία με πολλαπλό συμβολισμό για όλον τον ελληνικό χώρο, ιστορικώς και πολιτισμικώς, καθώς και για την διακήρυξη της ελληνικής μυθολογικής ταυτότητας μιας οικουμενικής περιπλάνησης στο όνομα της λύτρωσης άλλα και της γνώσης όλων των θνητών. Το σύνθημά της; Δικαιοσύνη για όλους! …
Υποσημειώσεις
[1] Βλ. Α. Bonnafe, «Texte, carte et territoire: autour de l’itinéraire d’lo dans le Prométhée. Ι», Journal des Savants 1991, σσ. 133-193.
[2] Κ. Dοwden, Death and the Maiden: Girls’ Initiation Rites in Greek Mythology, London & New York: Routledge, 1989, σσ. 117-145.
[3] Για μυθικές γυναίκες που μετά τον βιασμό τους καθίστανται ανίκανες λόγου, όπως η Καλλιστώ, η Φιλομήλα και η Ιώ, όπου ο λόγος παραδοσιακώς υποδεικνύει το ανθρώπινο είδος βλ. J. D e Luce, «Ο for a thousand tongues to sing: a footnote on metamorphosis, silence, and power», στο: Μ. DeForest (έπιμ.), Woman’s Power Man’s Game: Essays on Classιcal Antιquιty ιn Honor of Joy Κ. King, Wauconda, ΙΙΙ: Bolchazy-Carducci, 1993, σσ. 305-321.
[4] Βλ. F. Ζeitlin, «The Politics of eros in the Danaid Trilogy of Aeschylus, στο: Hexter & D. Selden (έπιμ.), Innovations of Antiquity, New York: Routledge, 1992, σσ. 203-252 (αναδημ. F. Ζeitlin, Playing the Other, Chicago: University of Chicago Press, 1996, σσ. 123-171, αναδημ. από αρχικό άρθρο στα γαλλικά, δημ. στο περ. Metis 3, 1998, σσ. 231-259)
[5] Βλ. D.Ε. Gershensοn, «Α Greek Myth in Jeremiah», Zeitschrift für die Alttestamentlιche Wιssenschaft 108, 1996, σσ. 192-200.
[6] Σχετικά με σουμεροβαβυλωνιακά μυθολογικά ποιήματα, όπου διάφορες θεότητες κινούνται στα ίχνη του αισχύλειου Δία, καθώς και ακκαδικές επικλήσεις και ουγαριτικά ποιήματα για τον Βάαλ, στην πραγμάτευση του μύθου για Ιώ και Έπαφο βλ. J. Duchemin, «La justice de Zeus et le destin d’Ιο. Regard sur les sources procheorientales d’un mythe eschyleen», Revue des études grecques 92, 1979, σσ. 1-54 και Του ίδιου, «Le Zeus d’Eschyle et ses sources proche-orientales», Revue de l’histoire des religions 197, 1980, σσ. 27-44.
[7] Για το θέμα βλ. G. Sissa, Greek Virginity (Paris 1987), μτφρ. Α. Goldhammer, Cambridge, ΜΑ:1990.
[8] Βλ. F. Sοlmsen, Isis Among the Greeks and Romans, Cambridge, ΜΑ: 1979, σσ. 16-21.
[9] Βλ. Μ. Griffith, The Authenticity of Prometheus Bound, Cambridge: Cambridge University Press, 1977.
[10] Βλ. S.Α. White, «lo’s World: Intimations of Theodicy in Prometheus Bound’, The Journal of Hellenιc Studιes 121, 2001, σσ. 107-140.
[11] Για τον πλήρη γενεαλογικό κατάλογο βλ. Μ. West, The Hesiodic Catalogue of Women: Its Nature, Structure, and Orιgιns, Oxford: Clarendon Press, 1985, σσ. 76-89, 144-154, 177-8.
[12] Βλ. J.Μ. Davisοn, «Myth and the Periphery», στο: D.C. Pozzi & J.Μ. Wickersham (έπιμ.), Myth and the Polιs, Ithaca, ΝΥ: Comell University Press, σσ. 49-63 καi R. Gottesman, «The Wanderings of lo: Spatial Readings into Greek Mythology», Metis N.S. ll, 2013, σσ. 239-263.
[13] Βλ. F. Wehrli, «Ιο, Dichtung und Kultlegende», στο: Η. Hommel (έπιμ.), Wege zu Aιschylos, τομ. 2ος: Dιe eιnzelnen Dramen, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft (Wege der Forschung. 465), 1974, σσ. 136-145.
[14] ΟR. Carpenter, «Argeiphontes. Α suggestion», Amerιcan Journal of Archaeolog 1950, σσ. 177-183, αποσυνδέει το επίθετο από την τοπική ιστορία του Άργους· πρβλ. S. Davis, «Argeiphontes in Homer. The dragon-slayer», Greece and Rome 22, 1953, σσ. 33-38, και J.-Μ. Μοret, «Ιώ αποταυρουμένη», Archdologischer Anzeiger 1990, σσ. 3-26.
[15] Βλ. Μ. Οrselli, «La ‘storia sacra’ di Ιο: per una interpretazione delle Supplici di Eschilo», Dioniso 60, 1990, σσ. 15-30.
[16] Για την ποιήτρια βλ. κυρίως Γ. Θέμελη, Η νεώτερη ποίησή μας, ΙΙ, Αθήνα: Βάκων, 1967, σσ. 126-136, Τον όρθρον τον ερχόμενον. Αφιέρωμα στη Μελισσάνθη (συμβ. διαφόρων), Αθήνα: Εταιρεία Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, 1985 και Ηλ. Καφάογλου, Οι εποχές της Μελισσάνθης, Αθήνα: Ηλέκτρα, 2005 (σειρά: Βίοι αγίων (Υπόγειες διαδρομές).
[17] Στον συγκεντρωτικό τόμο Τα ποιήματα της Μελισσάνθης (1930-1974), Αθήνα: Οι Εκδόσεις των Φίλων, 1975, σ. 43.
[18] Γι’ αυτήν την έννοια της παγκόσμιας λυτρωτικής δικαιοσύνης βλ. Μ. Orselli, «Il dolore di Zeus: per una interpretazione del Prometeo incatenato di Eschilo», Dioniso 62, 1992, σσ. 29-45 και J. Α. Swanson, «The Political Philosophy of Aeschulus’ Prometheus Bound: Justice as Seen by Prometheus, Zeus, and lo», Intepretation 22, 1994-1995, σσ. 215-245.
Βικτώρια-Βερονίκη Жердицкая –Καλοσπύρου
Επιστημολόγος
Πρακτικά του Θ’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών – Ναύπλιο 30 Οκτωβρίου – 2 Νοεμβρίου 2015. Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών, τόμος Α’, Αθήνα, 2021.
Το κείμενο αποδόθηκε στο μονοτονικό. Οι επισημάνσεις με έντονα γράμματα και οι εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο οφείλονται στην Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη.
Διαβάστε ακόμη:
- Γαμήλια έθιμα της αρχαιότητας και η θέση της γυναίκας στο γάμο
- Γυναίκα, δουλεία και ελευθερία στην ελληνική αρχαιότητα
- Ερωτικά ήθη και σεξουαλικές συμπεριφορές στην Αρχαία Ελλάδα
- Η ερωτική ζωή στα χρόνια του Ομήρου
- Η εικονογραφία της Δανάης στη δυτική ζωγραφική από τον μεσαίωνα μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα
- Ήρα
- Ηραία
- Ηραίον Άργους