Κεφαλάρι Άργους
….Μετά μικρόν αι άμαξαι παρελθούσαι και τον σιδηροδρομικόν σταθμόν του Κεφαλαρίου εισήλθον εις την προς δυσμάς οδόν, την άγουσαν προς τας πηγάς.
Το ταξίδιον έγινε τερπνότερον. Εκτείνεται εκεί γραφική οδός εν μέσω δύο ποταμίων κλάδων του Ερασίνου, λήγουσα εις αρχαίον και ήδη κινούμενον υδρόμυλον, υπό υψηλάς και πλήρεις ακμής λεύκας. Αι νήσσαι του υδρομύλου λευκότεραι και της χιόνος και σφριγώσαι και παίζουσαι εις τα διαυγή ρείθρα του ποταμού, προσθέτουσιν εν έτι θέλγητρον εις το θελκτικόν εκείνον τοπείον.
Μετά τινα ελιγμόν ο στίχος των αμαξών εισήλθεν εις την άγουσαν προς τάς πηγάς του Ερασίνου τελευταίαν οδόν. Ήδη επιφαίνεται θαυμάσιον το συνηρεφές αυτού άλσος, βαθμηδόν μεγεθυνόμενον και περικαλλέστερον. Εισήλθον εις το ωραίον άλσος και έφθασαν εις τους κήπους των καταστημάτων του άλλοτε πυριτοποιείου…. Εκείθεν προχωρούσαι αι άμαξαι διήλθον την μαγευτικήν δενδροστοιχίαν, την από των καταστημάτων μέχρι των πηγών του Ερασίνου εκτεινομένην…. Δεν γνωρίζει τις τι να πρωτοθαυμάση εις την δενδροστοιχίαν εκείνην, ής ομοίαν δεν έχει όλη η Αργολίς…
Δημήτριος Βαρδουνιώτης, εφημ. «Δαναός», αριθ. 27, 1896.
Κεφαλάρι: χωριό της επαρχίας Άργους και δημοτικό διαμέρισμα του Δήμου Άργους. Ευρίσκεται πέντε χιλιόμετρα νότια της πόλης μας με πληθυσμό 773 κατοίκους (απογραφή 2001). Το Κεφαλάρι υπαγόταν στον Δήμο Αργείων από το 1834 που συστάθηκε ο Δήμος και είχε πληθυσμό τότε 50 κατοίκους. Έγινε κοινότητα το 1914 με το νόμο ΔΝΖ/1912 «Περί συστάσεως Δήμων και Κοινοτήτων…» του Ελ. Βενιζέλου και ξανάγινε δημοτικό διαμέρισμα του Δήμου Άργους με τον «Καποδιστριακό» νόμο 2539/97.
Κεφαλάρι. Φωτογραφία Φάνης Τσίρος.
Το Κεφαλάρι είναι πανέμορφο χωριό. Τα σπίτια του είναι απλωμένα σε μεγάλη έκταση και κτισμένα ανάμεσα σε πανύψηλα δένδρα και περιβόλια. Δυτικά του χωριού υψώνεται το όρος Χάον. Η λέξη ετυμολογείται πιθανότατα από το ρήμα χαίνω (χάσκω), επειδή στις νότιες υπώρειες του όρους υπάρχει σπήλαιο βάθους 110 μ. περίπου. Το σπήλαιο[1] αυτό χρησιμοποιήθηκε ως καταφύγιο και κατοικία από ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου, όπως καταδεικνύουν ίχνη και διάφορα ευρήματα, που έφεραν στο φως Γερμανοί σπηλαιολόγοι το 1970. Το σπήλαιο, επίσης, χρησιμοποιήθηκε ως ασφαλές καταφύγιο κατά τους βομβαρδισμούς τον Απρίλιο 1941.
Το σπήλαιο του Κεφαλαρίου. Φωτογραφία: Σαράντος Καχριμάνης, λήψη, 2007.
Το σπήλαιο του Κεφαλαρίου. Φωτογραφία: Σαράντος Καχριμάνης, λήψη, 2007.
Το σπήλαιο του Κεφαλαρίου. Φωτογραφία: Σαράντος Καχριμάνης, λήψη, 2007.
Στην είσοδο του Σπηλαίου και πάνω σε βράχο είναι κτισμένος ο Ιερός Ναός της Ζωοδόχου Πηγής, όπου τιμάται με ιδιαίτερη λαμπρότητα η Παναγία Κεφαλαριώτισσα την Παρασκευή του Πάσχα. Κάτω από το βράχο υπάρχουν οι πηγές του Ερασίνου ποταμού, ο οποίος άλλοτε ονομαζόταν Στύμφαλος από το όνομα της Στυμφαλίας λίμνης, τα νερά της οποίας βρίσκουν διέξοδο από καταβόθρες, διαρρέουν τα σπλάχνα του βουνού και αναβλύζουν στη συνέχεια κάτω από τον βράχο. Το όνομα του Ερασίνου προέρχεται από το ουσιαστικό έρση (άρδη, αρδεύω), που σημαίνει δροσιά, ή από το ρηματικό επίθετο εραστός (εράω), που σημαίνει αξιαγάπητος, μια και αρδεύει τον εύφορο κάμπο.
Οι πηγές του Ερασίνου κάτω από τον βράχο σε περίοδο ξηρασίας. Φωτογραφία: Σαράντος Καχριμάνης, λήψη, 2007
Το τοπίο είναι μαγευτικό. Ο περικαλλής ναός, τα αναβλύζοντα νερά στα θεμέλια του ναού, τα πέτρινα γεφύρια και οι καμάρες, όλος ο κρεμαστός βράχος που κρύβει μέσα του το σπήλαιο, τα λογής λουλούδια και τα αναρριχώμενα φυτά – ο κισσός και η μπουκαμβίλια, που είναι σκαρφαλωμένα στον άγριο βράχο κατά την είσοδο της σπηλιάς – η πλατεία με τα αιωνόβια πλατάνια και τα άλλα δένδρα, το δροσερό και πυκνό άλσος δίπλα, αλλά και οι παραδοσιακές ταβέρνες και τα εξοχικά κέντρα και τα καταστήματα του χωριού και νοτιότερα οι νεροτριβές αποτελούν στοιχεία μοναδικής και ανεπανάληπτης ομορφιάς. Γι’ αυτό και το χωριό παρουσιάζει αξιόλογη τουριστική κίνηση και κάθε χρόνο το επισκέπτονται χιλιάδες ντόπιοι και ξένοι εκδρομείς.
Ο Ιερός Ναός της Ζωοδόχου Πηγής Κεφαλαρίου. Φωτογραφία: Κώστας Ζ., λήψη, 2010.
Κεφαλάρι. Φωτογραφία: Κώστας Ζ., λήψη, 2010.
Κεφαλάρι. Φωτογραφία: Κώστας Ζ., λήψη, 2010.
Οι Αργείοι την αρχαία εποχή τιμούσαν δίπλα στις πηγές του Ερασίνου τον θεό Διόνυσο και τον Πάνα, έκαναν θυσίες και φορώντας στεφάνια από κισσό επιδίδονταν σε οργιαστικές τελετές. Αυτή ήταν η γιορτή της Τύρβης, δηλαδή γιορτή της ταραχής και του θορύβου.[2]
Κεφαλάρι Άργους. Ο Ιερός Ναός της Ζωοδόχου Πηγής Κεφαλαρίου με το καμπαναριό, δεκαετία 1960
Το Κεφαλάρι συνέδεσε το όνομά του με την επανάσταση του 1821. Όπως μας πληροφορεί ο Φωτάκος στ’ απομνημονεύματά του, ο Θ. Κολοκοτρώνης συγκάλεσε πολεμικό συμβούλιο στο χωριό τον Ιούλιο 1822, για να πείσει τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη και τους άλλους αρχηγούς ότι ο Δράμαλης θα επέστρεφε στην Κόρινθο, μια και δεν είχε τη δυνατότητα ούτε στο Άργος να παραμείνει άλλο, ούτε να πορευθεί προς την Τρίπολη, όπως υποστήριζαν όσοι διαφωνούσαν με τον Κολοκοτρώνη. Έτσι, ο τελευταίος έδρεψε λαμπρή νίκη στα Δερβενάκια στις 26 Ιουλίου 1822.
Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός, χαλκογραφία στο: Περιήγησις ιστορική και βιογραφία … Αθήνα, 1848.
Στο Κεφαλάρι λειτούργησε το 1829 χαρτοποιείο, το οποίο ίδρυσε ο δραστήριος και ιδιαίτερα μορφωμένος ιατροφιλόσοφος και αρχιμανδρίτης Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός (γεν. Καστανιά Τρικάλων 1777, απεβ. Αθήνα 1853) σε συνεργασία με τον στρατηγό Νικήτα Σταματελόπουλο ή Νικηταρά. Διέθεσαν καθένας από 1500 γρόσια, αγόρασαν μηχανήματα και τα εγκατέστησαν σε υδρόμυλο του Ερασίνου στο Κεφαλάρι ιδιοκτησίας Νικηταρά. Ενώ το πρωτόγονο εργοστάσιο είχε αρχίσει να λειτουργεί, ο Πύρρος εξέδωσε αγγελία για τη συλλογή ρακών, τα οποία χρησιμοποιούσε ως πρώτη ύλη για την κατασκευή χαρτιού. Τα ράκη αυτά ήταν διάφορα παλιόπανα.
Χαρτοποιείο Κεφαλαρίου
Αγγελία
Ειδοποίησις της κατασκευής του χαρτίου εις την πόλιν Άργους.
[…] Όθεν στοχάζομαι ότι διά τούτο έκαστος αγαθός και τίμιος πατριώτης θέλει χαρή τα μέγιστα ακούσας ότι γίνεται εν τοιούτον έργον προς έπαινον της Ελλάδος και όφελος των Ελλήνων.
Το έργον μου, συν Θεώ, ετελείωσε, και η κατασκευή του χαρτίου άρχισεν εις το Άργος. Λοιπόν όποιος φιλόκαλος Έλλην έχει παλαιά ράκη πάνινα: δηλ. παλαιόπανα από βαμβάκι, ή από λινάρι, ή από μετάξι, καθαρά, ή ακάθαρτα, μικρά ή μεγάλα ως και αυτά τα παραμικρά τεμάχια, ημπορεί ελευθέρως να τα διευθύνη εις Άργος, όπου αγοράζονται με παράδες, ή αλλάζουν και με χαρτίον. Και ελπίζομεν εις τον Θεόν και η μηχανή να γίνη μεγαλειτέρα, και ωφελιμωτέρα εις το Έθνος και το χαρτίον να πωλήται ευθυνότατα εις τους Έλληνας.
Εν Άργει, 1829 Ιουνίου 15
Ο Αρχιμανδρίτης
Δ. Πύρρος
(Εφ. «Μακεδονία», 29/25-3-2000, αφιέρωμα για τον Διονύσιο Πύρρο)
Στο σύντομο διάστημα της λειτουργίας του εργοστασίου κατασκευάστηκε μικρή ποσότητα χάρτου, αλλά τα χρήματα εξαντλήθηκαν γρήγορα και οι ενδιαφερόμενοι εργοστασιάρχες αναγκάστηκαν να απευθυνθούν στον Ι. Καποδίστρια για κρατική επιχορήγηση. Ο τότε κυβερνήτης, είτε διότι υπήρχαν άλλα πολλά και σοβαρά θέματα άμεσης προτεραιότητας και προφανώς θεωρούσε πολυτέλεια την ύπαρξη εργοστασίου χαρτοποιείας, είτε για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας – ο Πύρρος είχε καλές σχέσεις με την οικογένεια Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη – ο Καποδίστριας αγνόησε παντελώς το θέμα. Έτσι ο Πύρρος, θεωρώντας ότι η άρνηση του Κυβερνήτη οφειλόταν σε προσωπική εμπάθεια, έγινε φανατικός πολέμιός του.
Ο Πύρρος στη συνέχεια, κατά προτροπή του Νικηταρά και του Δημ. Πλαπούτα, υπέβαλε αίτηση προς τον Όθωνα (1833), ο οποίος την προώθησε προς τον επί της Οικονομίας Γραμματέα (Υπουργό Οικονομικών) Αλέξ. Μαυροκορδάτο. Ο τελευταίος κάλεσε τον ενδιαφερόμενο για ενημέρωση, αλλά αρνήθηκε να χρηματοδοτήσει την επιχείρηση, είτε γιατί οι πολιτικές και οικονομικές συγκυρίες δεν το επέτρεπαν, είτε γιατί θα αντιδρούσαν οι έμποροι χάρτου Άργους και Ναυπλίου, τα συμφέροντα των οποίων θα έβλαπτε μια εγχώρια ευημερούσα χαρτοβιομηχανία.[3]
Κεφαλάρι. Οι πηγές του Ερασίνου και ο Ιερός Ναός της Ζωοδόχου Πηγής, περ. 1930.
Με τα νερά του Ερασίνου, επίσης, λειτούργησε στο Κεφαλάρι υδροκίνητο εργοστάσιο παραγωγής πυρίτιδας για τις ανάγκες του στρατού. Με βασιλικό διάταγμα (1833) κατασκευάστηκαν στο Κεφαλάρι επτά κτίρια ως εργαστήρια για τις διαδοχικές φάσεις παρασκευής πυρίτιδας και το πυριτιδοποιείο άρχισε να λειτουργεί από το 1837 κ.ε.[4]
Κατά τη ναυπλιακή επανάσταση, όμως, η οποία στρεφόταν κατά του βασιλικού ζεύγους (Φεβρ. 1862), οι εξεγερμένοι κατέστρεψαν τις μηχανές.[5]
Το πυριτοποιείον
Μετά λύπης επληροφορήθημεν, ότι προς τοις άλλοις οι εν Ναυπλίω κατέστρεψαν και τας μηχανάς του εν Κεφαλαρίω πυριτοποιείου, και ότι αυτουργός της εθνικής ταύτης ζημίας ήτον ο νέος Πραΐδης, αξιωματικός του πυροβολικού. Το έθνος επλήρωσε διά την αγοράν των μηχανών τούτων υπέρ τας 500 χιλιάδας δραχμών, και όμως οι εν Ναυπλίω αξιωματικοί ως να μην ήσαν Έλληνες κατέστρεψαν αυτάς, νομίσαντες ότι διά του μέσου τούτου βλάπτουσι τον υπουργόν Βότσαριν ή άλλον τινά. Λάθη τοιαύτα είναι ασυγχώρητα και ευχόμεθα να μη υποπίπτωσιν άλλοτε οι εν Ναυπλίω εις τοιαύτα, διότι και τιμήν δεν περιποιούσιν αυτοίς και το έθνος εις ο ανήκουσι ζημιούσι. Μήπως και οι αντάρται δεν είσθε Έλληνες; Διατί λοιπόν να καταστρέφητε τα εθνικά πράγματα άνευ λόγου; Το άκουσμα της καταστροφής των περί ων ο λόγος μηχανών πολύ ελύπησε το κοινόν και ευχόμεθα να μη ακούσωμεν δευτέραν πράξιν τοιούτου είδους προερχομένην μάλιστα από τους αξιωματικούς του ευγενεστέρου και τεχνικωτέρου όπλου. εφ. «Αυγή» φ. 999/22.2.1862, Αθήναι
Όταν αποκαταστάθηκαν οι βλάβες, το εργοστάσιο λειτούργησε και πάλι αλλά όχι όπως πρώτα· η απόδοσή του ήταν μειωμένη. Όμως, μία φοβερή έκρηξη που οφειλόταν σε κάποιο σπινθήρα και όχι σε δολιοφθορά, κατέστρεψε σχεδόν όλο το συγκρότημα και προκάλεσε ζημιές στη γύρω περιοχή (4 Ιουνίου 1868). Χάθηκαν τότε δύο άνθρωποι. Τα εργαστήρια ήταν ξύλινα παραπήγματα και σε κοντινή απόσταση μεταξύ τους και χωρίς τα προβλεπόμενα αναχώματα, ώστε σε περίπτωση ατυχήματος να μη μεταδίδεται η φωτιά από το ένα εργαστήριο στο άλλο. Όταν, λοιπόν, εκδηλώθηκε η φωτιά στο αναμιγνυτήριο, ήταν αδύνατο να μην επεκταθεί και στα παρακείμενα παραπήγματα.[6]
Η καταστροφή του πυριτιδοποιείου στο Κεφαλάρι (4 Ιουνίου 1868)
Α’
…Η έκρηξις του αναμιγνυτηρίου επέφερε και εκείνας του στιλβωτηρίου και κοκκοτείου, ων αι αποστάσεις εκ του πρώτου ήσαν πολύ μικραί, το ζυμωτήριον μακρύτερα κείμενον διεσώθη χάρις εις διάχωμα ευρισκόμενον εν τω μεταξύ επί του οποίου έλαβε χώραν η μεγαλειτέρα ενέργεια των αερίων και επεσωρεύθησαν το πλείστον των ανατιναχθεισών και ανεφλεγμένων υλών μετά τας τρεις ταύτας εκρήξεις επήλθεν εκείνη του ξηραντηρίου, δυστυχώς ο πνέων βόρειος άνεμος παρέσυρε τας σφαίρας της εκκρήξεως προς το ξηραντήριον, όπερ και τοι αρκετά μεμακρυσμένον των λοιπών καταστημάτων δεν διεσώθη. Ούτω το κοκκοτείον, αναμιγνυτήριον, στιλβωτήριον και ξηραντήριον κατεστράφησαν, το κατάστημα του εφόρου υπέστη σπουδαίας ζημίας, το ποσόν της καταστραφείσης πυρίτιδος φθάνει τας 1100 περίπου χιλ. οκάδας, ευτυχώς αναλόγως του μεγέθους του δυστυχήματος δύο μόνον εφονεύθησαν, και η προξενηθείσα ζημία αναβαίνει εις 30 έως 40 χιλ. δραχμάς· τα καταστήματα ταύτα, παραπήγματα όντα εξ ξυλείας είχον κατασκευασθεί προ 32 περίπου ετών. εφ. «Η Αργολίς», Ναύπλιο 11 Ιουλίου 1868
Β’
Η εκ της καταστροφής του εν Κεφαλαρίω δημοσίου πυριτιδοποιείου επελθούσα τω δημοσίω ζημία ανέρχεται εις δραχμάς 100.000 περίπου κατά τους υπολογισμούς. εφ. «Σύνταγμα», Αθήναι 127/8.6.1868
Δυστυχώς, το Κεφαλάρι επλήγη και από μία ακόμη έκρηξη, από την έκρηξη των πυρομαχικών του ελληνικού στρατού, τα οποία φυλάσσονταν σε πετρόκτιστη αποθήκη νότια και σε μικρή απόσταση από τις πηγές του Ερασίνου (28 Μαΐου 1918). Χάθηκαν τότε 35 περίπου στρατιώτες και 10 πολίτες, ανάμεσα στους οποίους κι ένα μικρό παιδί.[7]
Η έκρηξη των πυρομαχικών στο Κεφαλάρι (28 Μαΐου 1918)
Η τρομακτική αυτή έκρηξις, άγνωστον πόθεν προήλθεν το πυρ, συνέβη εις τας 28 Μαΐου του 1918, ημέραν Δευτέραν και ώραν δύο και ημίσειαν περίπου μ.μ., δηλ. προ 35 ετών περίπου. Υπηρετούντες τότε εις το εν Σπέτσαις Α’ Δημ. Σχολείον αρρένων ησθάνθημεν την ημέραν εκείνην εις τας τρεις παρά τέταρτον μ.μ. ένα σφοδρόν και βίαιον άνεμον, ως μίαν ισχυράν σεισμικήν δόνησιν, και περίτρομοι εξήλθομεν των οικιών εις την παραλίαν, νομίζοντες ότι κάποιο υποβρύχιον έρριψε τορπίλην εναντίον πλοίου, διότι προ ολίγων ημερών είχε παρουσιασθή πλησίον της Αιγίνης και του Πόρου. Όταν όμως είδομεν καπνούς ως έκρηξιν ηφαιστείου προς την Αργολίδα, αμέσως ενόησα ότι ήναψαν τα πυρομαχικά του Κεφαλαρίου. Τας εσπερινάς όμως ώρας, ήλθον τηλεγραφικαί ειδήσεις εκ Ναυπλίου βεβαιούσαι τα της εκρήξεως. Μαρτυρία Αναστ. Τσακόπουλου, από το βιβλίο του για τον Ι.Ν. Ζωοδόχου Πηγής σ.22.
Η καμπάνα του οπλοστασίου Ναυπλίου, 1860. Φωτογραφία: Σαράντος Καχριμάνης, λήψη, 2007.
Ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής άρχισε να κτίζεται το 1922 στη θέση του ομώνυμου ναϊδρίου, το οποίο είχε υποστεί σοβαρές ζημιές από την έκρηξη του 1918. Τα σχέδια εκπόνησε ο αρχιτέκτονας Παν. Καραθανασόπουλος. Τις δαπάνες ανέλαβαν ο Παναργειακός Σύλλογος «Ο Δαναός» στην Ατλάντα των ΗΠΑ, τα μέλη του οποίου συγκινήθηκαν από τη συμφορά της έκρηξης και πήραν τη γενναία και θεάρεστη απόφαση των εκ θεμελίων οικοδόμηση μεγαλύτερου και λαμπρότερου ναού. Οι εργασίες περατώθηκαν το 1924 και δαπανήθηκαν περίπου 15.000 δολάρια.[8]
Ταχυδρομικό δελτάριο, με το αρχικό σχέδιο για το νέο Ναό του Κεφαλαρίου, τυπώθηκε στην Ατλάντα των Η.Π.Α., 1920.
Ο Ερασίνος ποταμός σε περιόδους ανομβρίας στερεύει, όταν η λίμνη Στυμφαλία έχει λιγοστά νερά. Τέτοιες περίοδοι αναφέρονται τα έτη 1898-1900, καθώς επίσης και το έτος 1822 με το ιδιαίτερα θερμό καλοκαίρι. Οι Αργείοι απέδωσαν τότε το στέρεμα σε θαύμα της Παναγιάς Κεφαλαριώτισσας, η οποία θέλησε να φέρει σε δεινή θέση τη στρατιά του Δράμαλη.
Επίσης, κατά καιρούς έγινε προσπάθεια ύδρευσης του Άργους με τα νερά του Ερασίνου, άλλοτε με σκεπαστό αυλάκι επί δημάρχου Λ. Λαμπρινίδη και άλλοτε με σιδεροσωλήνες.
Κεφαλάρι Άργους, αεροφωτογραφία.
Κεφαλάρι Άργους.
Κεφαλάρι Άργους.
Παναγία Κεφαλαριώτισσα. Φωτογραφία: Σαράντος Καχριμάνης.
Το καλοκαίρι του 1896 ο Δημήτριος Βαρδουνιώτης θέλοντας να περιγράψει την εκδρομή στο Κεφαλάρι – την οποία ο ίδιος είχε προτείνει προς τα μέλη του νεοϊδρυθέντος συλλόγου των Αργείων «ο Δαναός» – γράφει στην εφημερίδα του Συλλόγου, αριθ. 32, 28 Ιουλίου 1896. (Απόδοση στη νεοελληνική γλώσσα).
O Ερασίνος – Ομιλία του Δημ. Βαρδουνιωτη
16 Ιουνίου 1896
Κύριοι,
Όλοι μας βέβαια είμαστε ενθουσιασμένοι που βρισκόμαστε εδώ συγκεντρωμένοι στις πηγές του Ερασίνου, κάτω απ’ τις σκιές του δροσερού άλσους, με σκοπό να πανηγυρίσουμε χαρούμενοι, με επισημότητα, την Κυριακή που διανύσαμε, καθώς τότε εναποθέσαμε τα θεμέλια του καταστήματος του Συλλόγου μας. Γι’ αυτό ακριβώς το μέρος που σφύζει από ζωή, αισθανόμαστε την ανάγκη να μεριμνήσουμε για το μέλλον του, συμπληρώνοντας τη γιορτή που τελέσαμε την προηγούμενη Κυριακή, η οποία μας άφησε αξέχαστες αναμνήσεις.
Θαυμάστε την ανεξίτηλη γοητεία αυτού του τοπίου, που αν και το έχουμε επισκεφτεί επανειλημμένα, μας φαίνεται ότι τώρα το πρωτοαντικρίζουμε. Αυτή είναι και η δύναμη της φυσικής ομορφιάς του.
Το Άργος, όπως γνωρίζετε δεν έχει πιο ειδυλλιακή τοποθεσία απ’ το Κεφαλάρι, ενώ απέχει μόλις 5 χιλιόμετρα. Έχουμε επίσης την ευκαιρία απ’ αυτή την εξοχή να απολαμβάνουμε τον ορίζοντα από διαφορετική άποψη.
Ο Ερασίνος όμως με τα ευεργετικά νερά του είναι υπεύθυνος για την πυκνή και εκτεταμένη βλάστηση της νότιας Αργολικής πεδιάδας. Παρατηρήστε τη γραφική σκηνοθεσία της φύσης, καθώς ρέουν τα κρυστάλλινα νερά του Ερασίνου. Κάτω απ’ τη σκιά των γερο-πλατάνων αψηφούμε το ζεστό ήλιο του Ιουνίου και παρατηρούμε τα πλήθη πουλιών που κελαηδούν πετώντας στις καλαμιές και τα δέντρα. Το εξαίσιο καλλιτεχνικό πανόραμα έρχονται να συμπληρώσουν οι ροδοδάφνες, οι αμυγδαλιές, οι λεμονιές και οι καρυδιές.
Το ψηλό και απότομο αυτό βουνό, το οποίο αντικρίζουμε από δυτικά ονομάζεται Χάον. Στους νότιους πρόποδες του και κάτω απ’ τον βράχο, ο οποίος απαρτίζεται από ογκώδη μάζα κόκκινων πετρών, σχηματίζεται μια κοιλότητα, μέσα απ’ την οποία πηγάζει το νερό του ποταμού, ήρεμο και διαυγές. Όσο αναφορά το τείχος που συναντάμε στην ανατολική μεριά της λεκάνης, κατασκευάστηκε πριν λίγες δεκάδες χρόνια για να κανονίζει τη ροή των νερών.
Το νερό τώρα γεμίζοντας την κοιλότητα, χύνεται προς τα έξω σε μορφή τόξων και σχηματίζει 6 ρεύματα. Ένα απ’ αυτά τα τόξα, ξεφεύγοντας απ’ τα υπόλοιπα, κατευθύνεται προς το Μεσημβρινό και αποξενώνεται απ’ τη γενική κοίτη του ποταμού. Τα υπόλοιπα πέντε ρεύματα δημιουργούν λαβυρινθώδη ρυάκια, τα οποία ρέουν μέσα από φυτείες, κήπους και άνθη.
Μέσα απ’ το άλσος αυτό σαν φίδι προχωρεί ο Ερασίνος προς την κοίτη του, της οποίας οι κλίσεις ποικίλλουν και κατευθυνόμενη ανατολικά δέχεται τα περιπλανώμενα ρυάκια, ενώ στη συνέχεια διαρρέοντας σε μεγάλη έκταση της νότιας Αργολικής πεδιάδας, εκβάλλει στον Αργολικό κόλπο, δίπλα στο αρχαίο Τημένιο.
Άξιο λόγου είναι όμως και ο ναΐσκος της Ζωοδόχου Πηγής, πάνω απ’ τις πηγές του Ερασίνου σ’ ένα κόκκινο βράχο. Στον ναό ανήκει μια ψηλή και μεγάλη σπηλιά μέσα στο όρος Χάον, βάθους 65 μέτρων περίπου. Το σπήλαιο, στο οποίο βρίσκουν καταφύγιο νυχτερίδες, όσο το περπατάς στο βάθος του ακτινώνεται σε διακλαδώσεις, εκ των οποίων μία απ’ αυτές καταλήγει στο στόμιο του βουνού. Άλλη κατευθύνεται προς τα αριστερά και μία τρίτη διακλάδωση επικοινωνεί με άλλη σπηλιά, της οποίας το στόμιο βρίσκεται δίπλα στη μεγάλη είσοδο. Απ’ αυτό το ύψος στάζει νερό και η γη βγάζει νίτρο. Εκείνο όμως που θαυμάζει ο επισκέπτης είναι ένας πελώριος βράχος, αιωρούμενος απ’ την οροφή της σπηλιάς μέχρι το έδαφος, λίγα μόνο βήματα από την αριστερή πλευρά της εισόδου.
Ο ναΐσκος της Ζωοδόχου Πηγής, πάνω απ’ τις πηγές του Ερασίνου, πριν καταστραφεί από την έκρηξη πυρομαχικών το 1918. Ταχυδρομικό δελτάριο, τέλη του 19ου αιώνα.
Ο εν λόγω ναΐσκος έχει 16 μέτρα μήκος, απ’ τα οποία τα 9 είναι μέσα στη σπηλιά και 6 μέτρα πλάτος. Είναι επίσης πολύ παλιός ναός και μας είναι άγνωστο σε ποια εποχή και για ποιο λόγο ιδρύθηκε εδώ. Ίσως, εξαιτίας της πηγής των νερών που αναβλύζουν εδώ, ιδρύθηκε σ’ αυτό το σημείο ναός της Ζωοδόχου Πηγής, ίσως όμως και γιατί ήταν κρυμμένη σπηλιά, την οποία προτιμούσαν οι Χριστιανοί ως τόπο λατρείας. Όπως και να έχει, το εκκλησάκι αυτό είναι γνωστό από αμνημονεύτων ετών με το όνομα Παναγία η Κεφαλαριώτισα και ανήκε από παλιά στην πόλη του Άργους, ως παράρτημα του ναού του Τιμίου Προδρόμου. Πριν όμως από 50 χρόνια, το κατέλαβε το Ναυπλιώτικο οπλοστάσιο και το προσάρτησε στα καταστήματα του πυριτιδοποιείου.
Κεφαλάρι. Οι πηγές του Ερασίνου και ο Ιερός Ναός της Ζωοδόχου Πηγής, χωρίς το καμπαναριό, περ. 1930.
[…] Όσο αναφορά τον Ερασίνο, ο οποίος εμπνέει πολλές μυθολογικές και άλλες ιστορικές αναμνήσεις, ήταν ιερός και αρχαίος ποταμός. Εδώ δίπλα στις πηγές του Ερασίνου, οι αρχαίοι Αργείτες, στεφανωμένοι με κισσούς, τελούσαν θυσίες στον Διόνυσο και τον Πάνα και μία γιορτή, αφιερωμένη στον Διόνυσο με το όνομα Τύρβη. Ο Διόνυσος ήταν ο πιο αξιολάτρευτος απ’ τους αρχαίους θεούς σε πολλά έθνη και πόλεις, γιατί συμβόλιζε τη δύναμη της γέννησης της φύσης. Απ’ την άλλη ο Πάνας, που εικονίζεται ανθρωπόμορφος, κατά το ήμισυ πάνω μέρος του σώματος και κατά το ήμισυ κάτω τράγος, ανατράφηκε από τις Νύμφες, τις οποίες διασκέδαζε με τη φλογέρα του. Θεωρούνταν μάλιστα ο Πάνας προστάτης των βουνών, των σπηλαίων των βοσκών και κυνηγών, αρχηγός των Νυμφών και εχθρός των υλοτόμων. Διατελούσαν λοιπόν την αρχαία γιορτή της Τύρβης μέσα στις ομορφιές της φύσης και πίστευαν, ότι απολάμβαναν τα θεία δώρα, που κληρονόμησαν για να ψυχαγωγούνται στους ιερούς χώρους της φύσης. Κάποια στιγμή βέβαια αυτή η γιορτή αντικαταστάθηκε απ’ την κινητή γιορτή της Παρασκευής, όπου τελείται πανηγύρι με ψητά αρνιά, χορούς και λαϊκά άσματα.
Κοντά στο βουνό Χάον τώρα, βρίσκονται ερείπια πυραμίδας από μεγάλες πέτρες και πανάρχαια τέχνη. Η πυραμίδα αυτή λέγεται, ότι είναι οι ανδριάντες των Αργειτών, που έπεσαν στις Υσιές, σε μάχη, όπου κατά τον Παυσανία, νίκησαν τους Σπαρτιάτες έξι αιώνες προ Χριστού. Μάλιστα αναφέρεται ότι ο Ερασίνος προστάτευσε τους Αργείτες, καθώς εμπόδισε τη διάβαση των Σπαρτιατών του Κλεομένη, καθώς βάδιζαν προς το Άργος.
Το ιστορικό αυτό είναι ωραίο και αξιομνημόνευτο. Όταν έφτασε λοιπόν ο Κλεομένης στον Ερασίνο, έκανε θυσίες αλλά ο ποταμός ήταν αδιάβατος, λόγω υπερχείλισης των νερών. Ο Κλεομένης τότε αισθάνθηκε θαυμασμό και σεβασμό προς τον Ερασίνο, που δεν πρόδωσε και διαφύλαξε τους ντόπιους και κατευθύνθηκε προς το Ναύπλιο και την Τίρυνθα. Εκεί όμως με στρατηγικό δόλο (αφού δεν φοβήθηκαν ποτέ τη μάχη σώμα με σώμα, καθώς ούτε ο πιο ικανός στρατηγός, ο Πύρρος δε μπόρεσε να ρίξει την πόλη του Άργους) εξολόθρευσε τους Αργείτες, απ’ τους οποίους κάποιοι έπεσαν στη μάχη, ενώ κάποιοι άλλοι καταφεύγοντας στο άλσος του Άργους κάηκαν μαζί μ ‘αυτό. Το Άργος υπέστη μεγάλη καταστροφή, αφού έχασαν τη ζωή τους 7.777 άνθρωποι σύμφωνα με τον Πολύαινο, ενώ σύμφωνα με τον Παυσανία 5.000. Άλλοι, όπως ο Βαρθελεμής και ο Παπαρηγόπουλος, έγραψαν ότι σκοτώθηκαν 6.000 πολεμιστές, οι δυνατότεροι και οι πιο αξιοθαύμαστοι των πολιτών και μάλιστα στο άνθος της ηλικίας τους.
Τότε ο Κλεομένης αποφάσισε να μπει στο Άργος, ώσπου μια Αργείτισσα λυρική ποιήτρια, η αθάνατη Τελέσιλλα, έσωσε την πόλη απ’ αυτή τη δυσχερή κατάσταση. Ανέβασε λοιπόν τα γυναικόπαιδα και την τρίτη ηλικία στο τείχος, συγκέντρωσε τις πιο ρωμαλέες Αργείτισσες, τις όπλισε, τις έθεσε σε ετοιμότητα μέσα στις εκκλησίες και τα σπίτια και με δαιμονική τόλμη και θάρρος ανταπεξήρθε στον έσχατο κίνδυνο που πλησίαζε την πόλη.
Έτσι οι Λακεδαιμόνιοι θαύμασαν την παράταξη, το παράστημα, την ανδρεία και φιλοπατρία των γυναικών του Άργους, οι οποίες πολέμησαν και τους απέκρουσαν ηρωικά. Σκέφτηκαν λοιπόν, αν νικήσουν τον γυναικείο πληθυσμό, δεν θα δοξαστούν ποτέ, ενώ αν νικηθούν, τη συμφορά τους θα συνοδέψει η ντροπή και κατά συνέπεια υποχώρησαν.
Τότε οι Αργείτες, για να θυμούνται την ηρωική αυτή πράξη των γυναικών τους έστησαν ένα θεϊκό άγαλμα προς τιμήν τους. Επίσης, όσες έπεσαν στη μάχη, τις έθαψαν στην οδό Άργους και τελούσαν κάθε χρόνο την επέτειο της μάχης, τα Υβριστικά, όπου οι γυναίκες ντύνονταν με ανδρικές χιτώνες και χλαμύδες, ενώ οι άντρες με γυναικεία πέπλα. Η ιστορική αυτή μάχη έγινε στα τέλη του 6ου π.χ. αιώνα.
Εφημ. «Δαναός», αριθ. 32, 1896.
Υπάρχει εξάλλου και μια άλλη διήγηση, κατά την οποία όταν ο Δράμαλης μπήκε στην Αργολίδα, στη διάρκεια της επανάστασης του 1821, όπου και υπέστη πολλά δεινά, καθώς ο Ερασίνος ήταν εντελώς άνυδρος και είχαν εξαντληθεί όλα τα φρέατα της πόλης. Ο λαός βέβαια ερμήνευσε το γεγονός, ως θαύμα της Παναγίας της Κεφαλαριώτισσας, η οποία υπερασπίστηκε την ελευθερία των συμπατριωτών της.
Όσο αναφορά την περιοχή γύρω απ’ τον Ερασίνο ήταν έρημη και άνευ φυσικού πλούτου μέχρι τον ερχομό του Όθωνα, το έτος 1833.
Στις 9 Ιουλίου του 1833 εξάλλου, όταν ανέλαβε τη διεύθυνση του οπλοστασίου ο διοικητής του Πυροβολικού, διατάχτηκε και η σύσταση των δημόσιων καταστημάτων του πυριτιδοποιείου, του οποίου η οικοδομή αποπερατώθηκε το 1837. Τα καταστήματα αυτά, 7 στον αριθμό, λειτουργούσαν με μηχανές, οι οποίες κινούνταν με υδραυλικούς τροχούς από τα νερά του Ερασίνου και ήταν τα εξής: το Νιτροκαθαριστήριο, το εργαστήριο του άνθρακα, το Αναμιγνυτήριο, το Ζυμωτήριο, το Κοκκοτριβείο, το Γυαλιστήριο και το Στεγνωτήριο. Όλα αυτά βρίσκονταν μέσα στο άλσος και περιστοιχίζονταν από κήπους, δεντροστοιχίες, γεφύρια, κάτω απ’ τα οποία διαρρέουν γραφικά ποτάμια.
Ανάμεσα σ’ αυτά τα οικοδομήματα, κάτω απ’ τους πλατάνους και άλλα δέντρα, πολύ κοντά στις πηγές του Ερασίνου, βρίσκεται το κατάστημα του Εφόρου, κάτω απ’ το οποίο βρίσκεται παλιό ανεξάντλητο πηγάδι με καθαρότατο νερό. Είναι το πηγάδι που βλέπετε μπροστά σας.
Το Πυριτιδοποιείο ήταν καλοκουρδισμένο μέχρι το 1862 και εκμεταλλευόταν τη δύναμη του νερού, με απώτερο στόχο να χορηγεί πυρίτιδα στο κράτος. Κατά τη διάρκεια όμως της επανάστασης της 1ης Φεβρουαρίου του 1862, οι επαναστάτες δυστυχώς κατέστρεψαν τις μηχανές, για να μην μπορεί η εχθρική γι’ αυτούς Κυβέρνηση να κατασκευάσει πυρίτιδα. Από τότε σταμάτησε η παραγωγή πυρίτιδας ως τις 4 Ιουνίου 1868, όπου φοβερή έκρηξη φωτιάς απανθράκωσε τα περίχωρα, ενώ συνέτριψε τζάμια των οικοδομών του Ναυπλίου.
Εξαιτίας αυτού του δυστυχήματος, καταστράφηκε πυρίτιδα πολλών τόνων και έχασαν τη ζωή τους, ευτυχώς, μόνο δύο άνθρωποι, αλλά δεν βρέθηκε ο ένοχος. Η Κυβέρνηση διέταξε τον αντισυνταγματάρχη του Πυροβολικού κ. Βότσαρη, να ενεργήσει ανακρίσεις, απ’ όπου όμως αποδείχτηκε ότι ήταν τυχαία η έκρηξη και πιο συγκεκριμένα η εφημερίδα Αιών έγραψε, ότι η έκρηξη ήταν αρκετή από μόνη της για να μαρτυρήσει ή κάποια φθορά μέρους της μηχανής, που προκάλεσε βίαια τριβή και ανάφλεξη ή αυτή προήλθε απ’ την υπερβολική ταχύτητα της μηχανής.
Ο Ιερός Ναός της Ζωοδόχου Πηγής Κεφαλαρίου, 1931. Φωτογραφία: Γεώργιος Κυριακίδης (Απελλής).
Τα καταστήματα του Πυριτιδοποιείου ανοικοδομήθηκαν αλλά οι μηχανές πέρασαν στην απραξία. Την ίδια τύχη είχαν και οι νέες μηχανές, τις οποίες το 1876 έφερε η Κυβέρνηση στο Βέλγιο. Απέμειναν μόνο τα καταστήματα, ως παράρτημα του οπλοστασίου και ως λείψανα του λαμπρού έργου του Όθωνα. Τα εν λόγω καταστήματα διευθύνονταν από Εφόρους, αξιωματικούς του Πυροβολικού υπαγόμενα στη διοίκηση του Οπλοστασίου, ενώ είχαν στην υπηρεσία τους αξιωματικούς και εργάτες απ’ τους άντρες του οπλοστασίου.
Πρώτος Έφορος διετέλεσε για κάποια χρόνια ο Φώκ, Βαυαρός ανθυπολοχαγός του υλικού πυροβολικού και μετά απ’ αυτόν 11 άλλοι αξιωματικοί αλληλοδιαδοχικά, απ’ τους οποίους ο τελευταίος ήταν ο Ευθύμιος Χατζηπέτρος. Όταν ήρθε η παρακμή, τα καταστήματα τέθηκαν υπό την επιστασία του ανθυπασπιστή του υλικού Πυροβολικού και ύστερα του λοχία του Οπλοστασίου.
Ο αείμνηστος Όθωνας χρησιμοποιούσε το νερό του Ερασίνου για την άρδευση και καλλιέργεια φυτών των περιχώρων. Άλλωστε οι Βαυαροί ήταν οι πρώτοι που επιχείρησαν να στολίσουν με πράσινο την περιοχή. Το έργο των Βαυαρών, ήρθε να συμπληρώσει ο στρατηγός κ. Πάνος Κορωναίος, που υπηρέτησε το έτος 1844 και ανέλαβε τον εξωραϊσμό της περιοχής με κήπους και δεντροφυτεύσεις και τη δημιουργία άλσους. Οι μετέπειτα βέβαια διευθυντές και Έφοροι φρόντισαν για τη συντήρηση και ανάπτυξη όσων δημιουργήθηκαν.
Ο Ερασίνος όμως δεν ευεργέτησε μόνο την περιοχή του Πυριτιδοποιείου, αφού μέσω αυτού κινούνται οκτώ, παλιότερα μάλιστα εννέα, υδρόμυλοι, οικοδομημένοι στην περιφέρεια του Κεφαλαρίου.
Κεφαλάρι Άργους. Ο Ναός της Παναγίας με τα ζώα να δροσίζονται στα νερά του Ερασίνου, δεκαετία 1960.
Ο Δήμαρχος Άργους Κωνσταντίνος Μπόμπος (με το μαύρο κουστούμι και το μαντίλι στο πέτο) στο γεφυράκι του Κεφαλαρίου, πιθανόν μετά από κάποια εκδήλωση, περίπου το 1937.
Εκτός αυτού, συντελεί και στην καλλιέργεια της νότιας Αργολικής πεδιάδας. Η γη εδώ έγινε εύφορη και πλούσια σε παραγωγή προϊόντων εξαιτίας του νερού. Από το 1838 άρχισε η εμφύτευση των σταφίδων. Γύρω στα 4.000 στρέμματα, εκ των οποίων τα 3.000 είναι σταφυδοφυτείες, αρδεύει ο ζωογόνος Ερασίνος. Τέλος, διοχετεύει με εύπεπτο και ποιοτικό νερό όλη την πόλη του Άργους. Άλλωστε εδώ έχουν τη χαρά να συναθροίζονται οικογενειακές και φιλικές παρέες και να ψυχαγωγούνται κάτω απ’ τους ίσκιους των δέντρων που ξεδιψά ο Ερασίνος.
Κάτω από τέτοιες όμορφες και συγκινητικές συνθήκες, πανηγυρίζουμε σήμερα την επισημότατη ημέρα της 9ης Ιουνίου. Τελειώνω μ’ ένα εγκάρδιο πόθο και μια γλυκιά ευχή, που θα ζεστάνει τις καρδιές μας. Όπως ο Ερασίνος επί αιώνες ευεργετεί και εξωραΐζει την πόλη, έτσι είθε να παραμείνει για αιώνες ακμαίος και να προσφέρει πνευματικά φώτα, αγάπη προς τον πλησίον, που είναι η βασίλισσα των αρετών, όχι μόνο στους ιθαγενείς αλλά και στους ανθρώπους όλης της υφηλίου.
Υποσημειώσεις
[1] Πρόκειται για δύο σπήλαια που βρίσκονται στην Αργολίδα, στο νότιο άκρο της πεδιάδας του Άργους, περίπου 8 χλμ. βόρεια της Λέρνας. Οι έρευνες που έχουν γίνει στα σπήλαια από τους Γερμανούς έχουν αποκαλύψει σημαντική ποσότητα Νεολιθικής κεραμεικής. Έχουν εντοπιστεί στρώματα Νεότερης Παλαιολιθικής και Μεσολιθικής Εποχής, στα οποία βρέθηκαν λίθινα εργαλεία και μικρολιθικά αντικείμενα. Η πλειοψηφία, όμως, των ευρημάτων χρονολογείται στη Μέση Νεολιθική περίοδο, ενώ λιγοστά μπορούν να τοποθετηθούν στην Πρωτοελλαδική και Μεσοελλαδική Εποχή, όπως και στη Γεωμετρική και Κλασική περίοδο. Τα σπήλαια αναφέρονται από τον Παυσανία και ως τόποι αφιερωμένοι στο Διόνυσο και τον Πάνα. Στα νεότερα χρόνια η μία από τις σπηλιές διαρρυθμίστηκε σε εκκλησία της Παναγίας Κεφαλαριώτισσας. Πληροφορίες: Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας – Σπηλαιολογίας.
[2] Προς δε του Ερασίνου ταίς κατά το όρος εκβολαίς Διονύσω και Πανί θύουσι, τω Διονύσω δε και εορτήν άγουσιν καλουμένην Τύρβην (Παυσ. ΙΙ 24,7).
[3] Βιβλιογραφία για το χαρτοποιείο Κεφαλαρίου:
- Αντ. Μηλιαράκη, Το πρώτον εν Ελλάδι χαρτοποιείον (1827*, 1829, 1833), Αρμονία 9 (1902) σσ. 499-506.
- Εφ. «Μακεδονία» Θεσσ/κης, ένθετο «Πανσέληνος» φ. 29/25-3-2000 (αφιέρωμα: Διονύσιος Πύρρος.
- Θετταλός, Το πρώτο ελληνικό χαρτοποιείο. Επιμέλεια Δημήτρης Θάνας.
* Το 1827 ο Πύρρος για πρώτη φορά εγκατέστησε και λειτούργησε στον Μιστρά χαρτοποιείο, το οποίο εγκατέλειψε εξ αιτίας της επιδρομής του Ιμπραήμ στη Λακωνία και ο ίδιος κατέφυγε στα Κύθηρα. (Αντ. Μηλαράκη ό.π. σσ. 499-500).
Ευχαριστούμε θερμά τον ερευνητή ιστορικό του Κ.Ν.Ε. κ. Τριαντάφυλλο Σκλαβενίτη, που μας έδωσε τα παραπάνω δημοσιεύματα.
[4] Αναστ. Τσακόπουλος, Ο εν Κεφαλαρίω Άργους Ι.Ν. της Ζωοδόχου Πηγής, 1954, σ. 16. Τα εργαστήρια ήταν: νιτροκαθαρτήριον, ανθρακείον, αναμιγνυτήριον, ζυμωτήριον, κοκκοτείον, στιλβωτήριον και ξηραντήριον.
[5] Αναστ. Τσακόπουλου ό.π., σ. 17.
[6] Εφ. «Η Αργολίς», Ναύπλιο 11-7-1868 (Έκρηξις του πυριτοποιείου).
[7] Αναστ. Τσακόπουλου ό.π., σ. 21-25.
[8] Αναστ. Τσακόπουλος ό.π., σσ. 28-30.
Πηγές
- Οδυσσέα Κουμαδωράκη, «Άργος το πολυδίψιον» Εκδόσεις Εκ Προοιμίου, Άργος 2007.
- Εφημερία «Δαναός», έτος ’Α, αριθ. 32, 28 Ιουλίου 1896.