Η εκσυγχρονιστική πολιτική του Τρικούπη και το Άργος. Βασίλειος Τσιλιμίγκρας, Φιλόλογος – Σχολικός Σύμβουλος. Πρακτικά του Ά Συνεδρίου Αργειακών Σπουδών, «Το Άργος κατά τον 19ο αιώνα», Άργος 5-7 Νοεμβρίου 2004, Έκδοση, «Σύλλογος Αργείων ο Δαναός», Άργος, 2009.
Αν για την Ευρώπη το τέλος του 18ου αιώνα και το πρώτο μισό του 19ου είναι η εποχή των επαναστάσεων και το δεύτερο μισό του ίδιου αιώνα η εποχή του κεφαλαίου και της δημιουργίας των αυτοκρατοριών, γεγονός που κάνει ιδιαίτερα συναρπαστικό τον αιώνα αυτό [1], για την Ελλάδα του 19ου αιώνα η επανάσταση του 1821, η απελευθέρωση, η προσπάθεια συγκρότησης οργανωμένου κράτους και το πείραμα του αστικού εκσυγχρονισμού του Τρικούπη είναι βασικοί σταθμοί της πορείας της ελληνικής κοινωνίας που αποδεικνύουν ότι, και αν ακόμη δεν ακολουθεί τον ευρωπαϊκό πολιτικο-κοινωνικό και οικονομικό βηματισμό, οραματίζεται και επιχειρεί. [2] Σ’ αυτό το ιστορικό πλαίσιο ενός αιώνα που αρχίζει για την Ελλάδα με επανάσταση και λήγει με ήττα (1897), που είναι μια από τις καθοριστικές παραμέτρους και προάγγελος μιας στρατιωτικής εκσυγχρονιστικής επανάστασης (1909), ο μελετητής της εποχής του Τρικούπη ίσως εκτιμήσει ως πρώιμη την απόπειρά του, σε σχέση με το επίπεδο της ελληνικής κοινωνίας γενικά και της πολιτικοοικονομικής δομής της ειδικότερα.
Clik here to view.
Ο φωτογράφος Σόλωνας Βάθης, φωτογραφίζει τον Τρικούπη στο ατελιέ του στο Παρίσι.
Η πολιτική εκσυγχρονισμού του Τρικούπη ή ο νεωτερισμός του είναι ένα ενδιαφέρον και θεμελιακό ζήτημα για την πορεία της ελληνικής κοινωνίας και πρόκληση ταυτόχρονα για την κατανόηση της πολυπλοκότητας της Νεοελληνικής Ιστορίας. Ο Σπύρος Τζόκας, στο βιβλίο του Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους, παρουσιάζοντας τη ζωή και το έργο του Τρικούπη διαπιστώνει τα εξής:
«Η προσωπικότητα του Μεσολογγίτη πολιτικού είναι άρρηκτα δεμένη με μια από τις πολυτάραχες περιόδους της νεοελληνικής Ιστορίας, της οποίας οι εξελίξεις, οι αντιφάσεις, οι πρόοδοι και τα πισωγυρίσματα χρήζουν ευρύτερης και συστηματικότερης έρευνας, ώστε να απαντηθούν ερωτήματα που διαρκώς προκύπτουν». [3]
Αν ο πόλεμος είναι η συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα, φαίνεται ότι η πολιτική και η κοινωνική της εφαρμογή είναι μια «αιματηρή» σύγκρουση πολλών επιπέδων και δραματικών επιλογών. Σ’ αυτό το χώρο των πολιτικών επιλογών και συγκεκριμένα του Τρικουπικού εκσυγχρονισμού, [4] ο ρόλος της τοπικής κοινωνίας υπήρξε καθοριστικός. Η λειτουργία του πολιτικού συστήματος στη βάση της κοινωνικής δομής, δηλαδή στη μικρή πόλη και την κοινότητα, παρέχει τη δυνατότητα ασφαλέστερης, πρωτογενούς και αυθεντικής προσέγγισης των διαμορφούμενων πολιτικών σχέσεων, και μάλιστα στη συγκεκριμένη και χρονική περίοδο, αλλά και της υποδοχής των θεσμικών παρεμβάσεων μέσα από τα δίκτυα εξουσίας και οικονομικής και κοινωνικής δράσης. Το γεγονός αυτό δεν απλοποιεί τα πράγματα αλλά περιορίζει το πεδίο ανάλυσης και ίσως βοηθά στην καλύτερη κατανόηση των εξελίξεων.
Με αφετηρία αυτές τις παρατηρήσεις θα επιχειρήσω να προσδιορίσω σαφέστερα το θέμα μου προβάλλοντας το εξής βασικό ερώτημα: Η ολομέτωπη, ουσιαστικά, πολιτική αντίδραση του Άργους [5] απέναντι στον Τρικουπικό εκσυγχρονισμό, σημαίνει ότι ο Αργειακός λαός απέρριψε το εγχείρημα του εκσυγχρονισμού της νεοελληνικής κοινωνίας ή ότι η εγγράμματη τοπική ελίτ, η κρατική αστική ομάδα και τα υπολείμματα των προεστών αντιδρούν απόλυτα και έντονα στην προσπάθεια κοινωνικής αναβάθμισης και οικονομικής προόδου, δίνοντας ουσιαστικά μια ψεύτικη εικόνα για τη στάση του μεγαλύτερου τμήματος της αγροτικής κοινωνίας του Άργους, το οποίο εξαρτημένο και υπανάπτυκτο ακολουθεί την πορεία που του υποδεικνύεται ή που φαινομενικά του επιβάλλεται;
Η απάντηση στο ερώτημα αυτό, όπως θα φανεί στη συνέχεια, μπορεί να είναι διπλή. Στην πρώτη ανάγνωση των στοιχείων φαίνεται ότι η Αργειακή κοινωνία κινείται σε αντίθετη κατεύθυνση με τη θεσμοθετούμενη κοινωνική, πολιτική και οικονομική αστική εξέλιξη [6] παρά το ότι εκφράζει, μέσω του τύπου, αιτήματα εκσυγχρονιστικά. Μια δεύτερη, όμως, ανάγνωση μπορεί να αναδείξει τη διαφορετική, έστω και λόγω διαίσθησης, αντίδραση της πλειοψηφίας του Αργειακού λαού, ο οποίος δεν μπορεί να εκφραστεί, τουλάχιστον, μέσω του τύπου και των μηχανισμών εξουσίας αλλά διαφαίνεται η στάση του σε διάφορες ευκαιρίες πολιτικών επιλογών.
Προσπαθώντας, λοιπόν, να καταγράψουμε και να ερμηνεύσουμε τη στάση της κοινωνίας του Άργους απέναντι στο εκσυγχρονιστικό όραμα του Τρικούπη μελετήσαμε τις τοπικές εφημερίδες. Άλλες πηγές δεν εντοπίστηκαν. Αυτή η μοναδικότητα του είδους των πηγών δημιουργεί ερωτηματικά για τη δυνατότητα ουσιαστικής κατανόησης των πολύπλοκων διεργασιών και σχέσεων, σκοπιμοτήτων και συμφερόντων που συνυπάρχουν και οδηγούν στην τελική διαμόρφωση της πρώτης σελίδας της εφημερίδας. Όμως, η προσεκτική προσέγγιση μπορεί να βοηθήσει στην αρκετά ικανοποιητική κατανόηση των παρεχομένων πληροφοριών. [7]
Clik here to view.
Θεόδωρος Δηλιγιάννης (1824 ή 1820-1905). Πέντε φορές Πρωθυπουργός της Ελλάδας.
Για να μπορέσουμε, λοιπόν, να ερμηνεύσουμε τα γεγονότα και να προσδιορίσουμε την πραγματική στάση της Αργειακής κοινωνίας είναι αναγκαίο να επισημάνουμε τα βασικά χαρακτηριστικά του Τρικουπικού εκσυγχρονισμού και του Δηλιγιαννικού εθνικισμού, τα οποία συνοπτικά και συμβολικά αποτυπώνονται και στην επιλογή των ονομάτων των αντίστοιχων κομμάτων, Νεωτερικόν το κόμμα του Τρικούπη και Εθνικόν το κόμμα του Δηλιγιάννη. Η ονομασία επομένως απηχεί και τις πολιτικές επιλογές του κάθε κόμματος.
Ο νεωτερισμός του Τρικούπη συνίσταται στη διάκριση των εξουσιών και στην ανάπτυξη της ιδιωτικής κοινωνίας μέχρι την αυτονόμησή της ενώ για τον Δηλιγιάννη εθνική ήταν αυτή καθαυτή η ανάπτυξη του ανάμικτου κρατικοινωνικού συστήματος μέσα στο οποίο έδρευαν και τα ιδιωτικά συμφέροντα. Η αντίθεση αυτή και η ύπαρξη των δύο κομμάτων συγκροτεί την αρχή του νεοελληνικού δικομματισμού. Και τα δύο κόμματα επεδίωκαν να αντιπαρατεθούν στο επίπεδο του χειρισμού και της αξιοποίησης της κρατικής μηχανής. Ο εκσυγχρονισμός με όλες τις προεκτάσεις του αποτελούσε λειτουργική προϋπόθεση για την εθνική ανόρθωση και από αφηρημένο δεοντολογικό σχήμα γίνεται αντικείμενο ανταγωνισμού [8].
Στην περίοδο από το 1875 και μετά παρουσιάζεται μια αισθητή αλλαγή των κυρίαρχων κοινωνικών και οικονομικών δομών της χώρας. Η ένταση του ρυθμού αστικοποίησης αυξάνεται, η εμπορευματοποίηση της αγροτικής παραγωγής έχει ήδη συντελεστεί και ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας γίνεται πιο περίπλοκος και νέα κυρίαρχα κοινωνικά στρώματα αρχίζουν να συγκροτούνται που δεν ενδιαφέρονται τόσο για την κρατική εξουσία όσο για τη δυνατότητα οικονομικής δραστηριοποίησης με τη λήψη μέτρων που θα ευνοούσαν την προώθηση των συμφερόντων τους (Βιομήχανοι, Σταφιδέμποροι, Χρηματιστές). Ο ρόλος του κράτους είναι κυρίαρχος στη διαδικασία της απόσπασης υπερπροϊόντος από τους εργαζόμενους με σκοπό τη δημιουργία νέων κυρίαρχων κοινωνικών στρωμάτων [9].
Ο Τρικούπης εκφράζοντας αυτά τα νέα κοινωνικά στρώματα και τον πόθο για οικονομική ανάπτυξη εξυπηρετεί το μεγάλο ιδιωτικό κεφάλαιο στην πορεία προς την αστικοποίηση και τον εξευρωπαϊσμό των κοινωνικών σχέσεων. Βασικά αιτήματα που προβάλλει είναι η συγκρότηση κράτους δικαίου, ο εξορθολογισμός της διοίκησης με τον καθορισμό των προσόντων των δημοσίων υπαλλήλων, ώστε να περιοριστεί η ευνοιοκρατία, η ανάπτυξη της οικονομίας και ενίσχυση της γεωργίας, η βελτίωση της άμυνας και της υποδομής κατά κύριο λόγο του συγκοινωνιακού δικτύου. Αυτό θα το πετύχαινε με την οργανωτική αναδιάρθρωση, τη βελτίωση των οικονομικών του κράτους, την αύξηση των φόρων, τη σύναψη δανείων και την παροχή κινήτρων για επενδύσεις. Ο Τρικούπης αποβλέπει στο μοντέλο της αγγλικής κοινωνίας, στην ενίσχυση της οικονομίας και αποδυνάμωση της πολιτικής εξουσίας.
Αντίθετα ο Δηλιγιάννης στοχεύει στην ισχυρή πολιτική εξουσία που θα ελέγχει την οικονομία, προβάλλει την κοινωνική δικαιοσύνη, τη μείωση των φόρων, τη διατήρηση του κράτους ως προνομιακού χώρου πελατειακών εξυπηρετήσεων, την απέχθεια του στο χρηματιστικό κεφάλαιο και την οικονομική ανάπτυξη με βάση τις παραδοσιακές παραγωγικές δραστηριότητες. Στους κόλπους του κόμματός του είχαν συγκεντρωθεί όλοι οι δυσαρεστημένοι από κάθε κοινωνικό στρώμα. Ουσιαστικά ο Δηλιγιάννης εξέφραζε τη δυσαρέσκεια εναντίον του Τρικούπη.
Μέσα σ’ αυτό το αντιφατικό και συγκρουσιακό πολιτικό τοπίο, όπου κάθε φορά που ο Τρικούπης παίρνει την εξουσία και θεσμοθετεί, ακολουθεί ο Δηλιγιάννης που καταργεί τα νομοθετήματα και ακυρώνει τις κρατικές λειτουργίες, ποιά είναι η στάση της Αργειακής κοινής γνώμης αλλά και του Αργειακού τύπου που, όπως φαίνεται, είναι η αποκλειστική πηγή πληροφοριών για την εποχή εκείνη;
Το κλίμα που επικρατεί σε σχέση με την πολιτική Τρικούπη είναι ιδιαίτερα αρνητικά φορτισμένο λόγω της εμπάθειας και του φανατισμού ο οποίος κυριαρχεί. Το κύριο σώμα των τοπικών εφημερίδων (Άργος, Αργολίς, Δαναός, Αγαμέμνων) τοποθετείται αρνητικά απέναντι στην πολιτική Τρικούπη, χωρίς να λείπουν και αντικειμενικές τοποθετήσεις είτε πραγματικές είτε τεχνητές. [10] Στον αντίποδα η εφημερίδα Ερασίνος υπερασπίζεται την πολιτική Τρικούπη αποφεύγοντας γενικά την υιοθέτηση σκληρού και υβριστικού λόγου χωρίς να αποκλείεται κάποια φορά και αυτό στη δίνη της πολιτικής αντιπαράθεσης. [11]
Είναι ιδιαίτερα σημαντικό το γεγονός ότι το αίτημα του εκσυγχρονισμού κυριαρχεί στον τοπικό τύπο γύρω στο 1875. Η εφημερίδα Αργολίς σε άρθρο της με τίτλο « Ο Κυρίαρχος Λαός» στηλιτεύει την εκμετάλλευση του λαού και τη δραματική κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει. Η απόγνωση των πολιτών είναι χαρακτηριστική αλλά και η απαίτηση για εκσυγχρονισμό και εξυγίανση της πολιτικής και οικονομικής ζωής επιτακτική ακόμη και από εκείνους οι οποίοι στη συνέχεια θα γίνουν οι σκληρότεροι επικριτές του Τρικούπη. [12]
Η άνοδος του Τρικούπη στην εξουσία με κυβέρνηση «διαβατική », δηλαδή μεταβατική, ύστερα από πρόσκληση του βασιλιά Γεωργίου του Α΄ και σε αντίθεση με την αρχή της δεδηλωμένης που θεσμοθετήθηκε το 1875, αντιμετωπίζεται από τον τοπικό τύπο θετικά χωρίς να παραλείπεται η επισήμανση της ανακολουθίας του Τρικούπη σε σχέση με τις διακηρύξεις του (Το άρθρο του Τις πταίει;). Παράγοντας που προσδιορίζει τις πολιτικές εξελίξεις είναι ο βασιλιάς ο οποίος, ταυτόχρονα, είναι και «ο θεματοφύλακας του έθνους και η καταφυγή στις δύσκολες στιγμές». Η ανάγκη χειραγώγησης της κυβέρνησης Τρικούπη από τους πολιτευόμενους και τον τύπο είναι η βασική πρόταση για την επιτυχία της. Ταυτόχρονα εκτιμάται ως θετική η διενέργεια των εκλογών του 1875 από την κυβέρνηση Τρικούπη κατά τρόπο τίμιο και συνταγματικό (Αργολίς, 3-9-1875). [13]
Η ανάληψη της εξουσίας από τον Τρικούπη το 1880 και η κατάργηση, στο επτάμηνο διάστημα της άσκησης της εξουσίας, του φόρου της δεκάτης, φαίνεται να ανταποκρίνεται στις προσδοκίες των γεωργών και των κτηνοτρόφων. [14] Είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτη η περίπτωση κτηνοτρόφου από το Μπερμπάτι (Πρόσυμνα) της Αργολίδας. Σε επίσκεψη του Τρικούπη στο Ναύπλιο (Ιούλιος του 1880) θα του εκφράσει τις ευχαριστίες του για την κατάργηση του φόρου της δεκάτης: «Είσαι ο πρωθυπουργός; Ο θεός να σε πολυχρονάη. Σ’ ευχαριστούμε πολύ που μας έσωσες από τα κονάκια και από το φόρο της δεκάτης .Έκαμες μυστήριο. Όλοι οι χωρικοί ανάπτουν κερί στο όνομά σου». Ας σημειωθεί ότι η εφημερίδα που αναφέρει το περιστατικό αντιπολιτεύεται έντονα τον Τρικούπη. [15] Το περιστατικό αυτό, αν και είναι από τα ελάχιστα που αναφέρονται και κάνουν θετική αποτίμηση της πολιτικής του Τρικούπη, νομίζω ότι αποκαλύπτει το θετικό αντίκτυπο που είχε η κατάργηση του φόρου της δεκάτης και η πολιτική Τρικούπη στον απλό γεωργό και κτηνοτρόφο και γενικότερα στον απλό πολίτη που δεινοπαθούσε έντονα, μέχρι τότε, από τους ενοικιαστές των φόρων, οι οποίοι τον εκμεταλλεύονταν άπληστα.
Η επομένη περίοδος (3-3-1882 μέχρι 19-4-1885) είναι η περίοδος των πρώτων σημαντικών μέτρων που παίρνει ο Τρικούπης, τα οποία αφορούν την αξιοποίηση των φυσικών πόρων, την ανάπτυξη του σιδηροδρομικού και οδικού δικτύου, τη δημιουργία έργων υποδομής αλλά και επιβολής νέων φόρων (καπνού, τσιγαρόχαρτου, πετρελαίου, ειδών πολυτελείας) και την επιδίωξη προσέλκυσης κεφαλαίων από το εσωτερικό και το εξωτερικό. Επίσης ο Τρικούπης επιδιώκει διασφάλιση της δημόσιας τάξης (νόμοι για τη δίωξη της ληστείας, της ζωοκλοπής, την πάταξη της φοροδιαφυγής, την αναδιοργάνωση της δημόσιας αστυνομίας και της αγροφυλακής), την αναδιοργάνωση του στρατού, την αναμόρφωση του δημοσιονομικού και διοικητικού μηχανισμού και την εκβιομηχάνιση της χώρας.
Σ’ αυτά τα μέτρα η κοινή γνώμη του Άργους φαίνεται να τοποθετείται αρνητικά. Καταγγέλλεται το νέο νομισματικό σύστημα εξαιτίας του οποίου υποτιμήθηκε η δραχμή κατά 12%, με το οποίο επιδιώχθηκε η ενοποίηση του νομισματικού συστήματος (κυρίως όμως ωφελήθηκε, προσωρινά τουλάχιστον η Εθνική Τράπεζα). Επίσης, η επιβολή φόρων και ιδιαίτερα στον καπνό και τα άλλα είδη πρώτης ανάγκης αντιμετωπίζεται με έντονη αντίδραση ( τουλάχιστον φραστική). Συγκεκριμένα καταγγέλλεται ο Πρωθυπουργός της χώρας και οι βουλευτές (Αργολίς 26-11-1882):
Κύριοι αντιπρόσωποι του Έθνους, σείς ιδίως οίτινες αποτελείτε την πλειοψηφίαν της Βουλής, την δουλικήν ακολουθούσαν τω άρματι του δεσποτικοτέρου των πρωθυπουργών, εξ όσων είδεν η νεοτέρα Ελλάς, γνωρίζετε τι κάμνετε , πού φέρεσθε και που ωθείτε το έθνος;… ο κ. Τρικούπης ήλθεν άλλοτε εις τα πράγματα με πρόγραμμα αυστηροτάτων οικονομιών, δι ών εδημοκόπει και κατήργει δημοσίας θέσεις περιττάς και σήμερον, σήμερον , ότε λέγει, ότι έχομεν ανάγκην χρημάτων κατέπνιξε το έθνος εν τη σπατάλη και τη ασωτεία, εξογκώσας τα δημόσια έξοδα με εκατοντάδες στρατιωτικών προβιβασμών, με παμπληθείς δημοσίας θέσεις…» και καταλήγει η εφημερίδα: « Αντιπρόσωποι του έθνους αποκρούσατε ανδρικώς τους νέους φόρους. Ο λαός γογγύζει. Η φορολογία απορροφά την ικμάδα των μόχθων του. Ευσπλαχνισθήτε την αθλιότητά του και οπισθοχωρήσατε. Άλλως, ατενίσατε μετά δέους και φρίκης το μέλλον.
Στην εντεινόμενη αντίθεση προς την πολιτική Τρικούπη η επίκληση στο λαό είναι έντονη και συνεχής:
Δυστυχώς Ελληνικέ λαέ ιδού οσημέραι φθίνεις. Ιδού σε αναμένει φοβερά χρεωκοπία… έως πότε θα κύπτης τον αυχένα ενώπιον του Δημάρχου, του Βουλευτού και άλλου πολιτικού κομματαρχίσκου… αναγνώρισον λαέ την δύναμίν σου, συνισταμένην εις την πολύτιμόν Σου ψήφον. Πάταξον δι’ αυτής τους βεβήλους μνηστήρας, και δός την ωραίαν νύμφην εις αχράντους και χρηστούς, ίνα διατηρήσωσι ταύτην αγνήν παρθένον. [16]
Οι καταγγελίες επεκτείνονται από την πολιτική διαφθορά και την άδικη εκμετάλλευση του πολίτη μέχρι την καταδίωξή του από τους εισπράκτορες των φόρων και τους χωροφύλακες. Η εφημερίδα Δαναός τις παραμονές των εκλογών και της ήττας του Τρικούπη ( 19-4/ 1-5-1885) σε άρθρο της με τίτλο Εθνικός Αγών αποφαίνεται ότι η «Η δυστυχία του λαού δεν έχει όρια» και απευθυνόμενη στο λαό τονίζει ότι «Πρέπει το αχρείον, το φαύλον, το πλουτοκρατικόν, το φορολόγον, το μονοπωλικόν, το σατραπικόν, το τυραννικόν, το καταχθόνιον, το προδοτικόν, το ανήθικον, το επάρατον, το δυσεπάρατον σύστημα Τρικούπη, πρέπει να πέση οικτρόν οικτρώς οικτρότατα. Πρέπει να σφαιροβοληθή πανταχόθεν στις κάλπες μετά φανατικής αγανακτήσεως υπό του λαού και από το οικοδόμημά του, το οποίον έκτισε με τους ιδρώτας του πτωχού Λαού, λίθος επί λίθου να μη μείνει και αυτά τα ερείπια να απολεσθώσιν » [17].
Με την ίδια ένταση οι κατηγορίες θα συνεχισθούν και στη δεύτερη μεγάλη περίοδο της Τρικουπικής διακυβέρνησης (1887-1890). Οι καταγγελίες πληθαίνουν με αίτημα την κυριαρχία του νόμου που έχει διασαλευθεί από την κυριαρχία του χωροφύλακα και του εισπράκτορα των χρηματιστηριακών παιχνιδιών, τους διορισμούς χωρίς να υπάρχουν ανάγκες στο δημόσιο, την καταστροφή του εμπορίου και την επιβουλή στην απονομή της δικαιοσύνης. [18] Παρά την ανανέωση της λαϊκής εντολής οι κατηγορίες θα συνεχισθούν και θα επεκταθούν μέχρι και αυτή της εθνικής προδοσίας στο Κρητικό ζήτημα, το 1889. (Ο Τρικούπης αρνήθηκε την παροχή βοήθειας στους Κρήτες όχι χωρίς αιτιολογία, που όμως δε θεωρήθηκε επαρκής). [19] Με τη στάση αυτή του τύπου επιχειρείται η απαξίωση της πολιτικής του Τρικούπη σε όλους τους τομείς που ανέπτυξε δραστηριότητα και κατά συνέπεια η συνολική απόρριψή της. [20]
Στην αρνητική και αντιδραστική αυτή στάση της πλειοψηφίας του τοπικού τύπου απέναντι στην πολιτική Τρικούπη θα πρέπει να προστεθεί και η απογοήτευση που εκφράζεται και για την πολιτική Δηλιγιάννη στη διάρκεια των διαφόρων περιόδων που άσκησε τη εξουσία. Ιδιαίτερα μάλιστα επικριτικά στέκονται στην αποτυχία της προσπάθειας να εισαχθεί σε δίκη ο Τρικούπης με την πρόταση για σύσταση εξεταστικής επιτροπής (1892) η οποία τελικά καταψηφίσθηκε και από τον ίδιο το Δηλιγιάννη. [21]
Οι επικρίσεις, επίσης, δεν αφήνουν στο απυρόβλητο και το βασιλιά, ο οποίος θεωρείται υπεύθυνος για την πτώση του Δηλιγιάννη το 1892. Η κύρια ευθύνη, όμως, αποδίδεται στον ίδιο τον Τρικούπη που καθοδηγεί το βασιλιά, στην προσπάθεια που επιχειρεί ο τοπικός τύπος, για να διασφαλιστεί, τουλάχιστον, ο βασιλιάς από τη φθορά στα μάτια της κοινής γνώμης, εφ’ όσον χαρακτηρίζεται ο αναμορφωτής της ελληνικής κοινωνίας ενώ οι αντιπρόσωποι του λαού, οι βουλευτές, είναι «τα σεσηπότα μέλη της κοινωνίας» (Αγαμέμνων 25-4-1893) [22].Το αποκορύφωμα της κατάκρισης εναντίον του Τρικούπη και των βουλευτών που τον στηρίζουν θα προκύψει μετά την χρεωκοπία του 1893. [23]
Με βάση, λοιπόν, τα γεγονότα που εκτέθηκαν, η αρνητική στάση της Αργειακής κοινωνίας απέναντι στην πολιτική του Τρικούπη, φαινομενικά τουλάχιστον, έχει καθολικό χαρακτήρα. Την επίθεση κατά του Τρικούπη φαίνεται ότι κατευθύνει η πνευματική, οικονομική και κρατικοδίαιτη ελίτ του Άργους που θεωρεί ότι η εκσυγχρονιστική αντίληψη και πρακτική του αποτελεί άμεση και άκρως επικίνδυνη κατάσταση για τη δυνατότητα διαχείρισης της εξουσίας εκ μέρους της και της κυριαρχικής της λειτουργίας, έστω και σε τοπικό επίπεδο. [24] Εκμεταλλευόμενη την οικονομική και διοικητική κυριαρχία της, επικαλείται τις συνέπειες της πολιτικής Τρικούπη σε βάρος του λαού, αξιοποιώντας τη λαϊκιστική τάση, προκειμένου να διαμορφώσει την κοινή γνώμη εναντίον της πολιτικής αυτής, χωρίς να μπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι δεν υπάρχουν βάσιμες και σοβαρές αιτιάσεις για την πολιτική Τρικούπη, ιδίως απέναντι στα χαμηλά κοινωνικά στρώματα.
Clik here to view.
Εφημερίδα «Ερασίνος»
Αν εξετάσουμε, όμως, προσεκτικά και κάποια άλλα γεγονότα, μαζί με το επεισόδιο του χωρικού από το Μπερμπάτι (Πρόσυμνα), που προαναφέρθηκε, μπορούμε να διατυπώσουμε και μια διαφορετική σκέψη. Οι εκλογές της 16-4-1895 κατά τις οποίες συντρίβεται το κόμμα του Τρικούπη, στην περιοχή του Άργους θα δώσουν τελείως διαφορετικά αποτελέσματα από τα αναμενόμενα, δηλαδή θα υπερισχύσουν οι υποψήφιοι του Τρικουπικού κόμματος σε βάρος των Δηλιγιαννικών, ώστε να εκπλαγεί η εφημερίδα Αγαμέμνων, η οποία ήταν σφοδρός πολέμιος της εκσυγχρονιστικής πολιτικής και προσωπικά του ίδιου Τρικούπη. Σε άρθρο της με τίτλο «Έλληνες ή Ιουδαίοι» επισημαίνει:
Κατασυνετρίβη τελείως, ψήψω Λαϊκή, ο εργάτης της χρεωκοπίας και της ατιμώσεως του Έθνους, αλλ’ εκ της πτώσεώς ταύτης ουδείς εχάρη πλήν των εν Μεσολογγίω αντιπάλων αυτού, άπας ο άλλος Λαός επικρογέλασεν έχων υπ’ όψει του αφ’ ενός την αξίαν του ανδρός εκμηδενισθέντος πολιτικώς, και αφ’ ετέρου τον βόρβορον δι’ ού περιεκαλύφθη πάσα αρετή του εκ της ολεθρίας συναλλαγής… μάλλον δε πιστεύομεν ότι νέαν τακτικήν πολιτικής θα μετέλθη ο πολιτευτής ούτος όν θεωρούμεν λίαν επικίνδυνον ως αντιπολιτευόμενον…
Επιπλέον, για τα τοπικά εκλογικά αποτελέσματα η εφημερίδα σημειώνει:
Είναι απίστευτον αλλ’ εν τούτοις είναι αληθές ότι η επαρχία Άργους ασπάζεται και μέχρι σήμερον το πολιτικόν πρόγραμμα του κ. Τρικούπη. Τούτο δε απεδείχθη εκ της γενομένης ψηφοφορίας καθ’ ήν πρώτος επιτυχών βουλευτής εξελέγη ο κ. Ιωάννης Ζωγράφος ταγματάρχης… Ημείς έχοντες υπ’ όψει τον εν ταις άλλαις επαρχίαις του κράτους εκδηλωθέντα μετά την παραίτησιν της Κυβερνήσεως του κ. Τρικούπη πανδηλιγιαννισμόν, ακούοντες δε καθ’ εκάστην παράπονα παρά των συμπολιτών ημών δια την καταθλιπτικήν και δυσβάστακτον φορολογίαν, ήτις δια των νόμων του κ. Τρικούπη είχεν επιβληθεί αυτοίς, επιστεύομεν ότι και η ημετέρα επαρχία φίλα εφρόνει τω κ. Θ. Π. Δηλιγιάννη. Αλλά μας διέψευσαν τα πράγματα και ιδού η Επαρχία Άργους κατά την 16 Απριλίου απέδειξεν ό,τι και κατά το έτος 1885, ότε ανάδειξεν πρώτον επιτυχόντα βουλευτήν τον αΐδιμον Γεώργιον Τσώκρην φίλον τυγχάνοντα του κ. Τρικούπη μετά του αειμνήστου Αγγέλου Γεωργαντά εκλαμβανομένου ως Τρικουπικού. Και τότε η Επαρχία Άργους ανέδειξεν έναν μόνον βουλευτήν Δηλιγιαννικόν. [25]
Αξίζει να επισημανθεί ότι από μια εφημερίδα που μάχεται φανατικά εναντίον του Τρικούπη διατυπώνεται καθαρά η άποψη ότι ο λαός του Άργους και το 1885 αλλά και το 1895 ακολουθεί την πολιτική Τρικούπη άσχετα από τις όποιες μετακινήσεις υποψηφίων βουλευτών προς την πλευρά του Τρικούπη για λόγους καθαρά προσωπικών συμφερόντων. Το γεγονός αυτό φαίνεται να πιστοποιεί τη διαφορά απόψεων του εκλογικού σώματος και της τοπικής πολιτικής, κοινωνικής αλλά και δημοσιογραφικής ελίτ.
Αυτές οι εξελίξεις, αν συνδυασθούν με μια προγενέστερη επίσκεψη του Δηλιγιάννη στο Άργος (Μάρτιος του 1885) και τις αντιφατικές πληροφορίες της αντιπολιτευόμενης εφημερίδας Δαναός και των εκπροσώπων του Τρικουπικού κόμματος, Τσόκρη και Γεωργαντά, δείχνουν ότι η λαϊκή βάση του κόμματος του Τρικούπη είναι αρκετά ισχυρή και επηρεάζει την τοπική κοινωνία. Η εκλογή για μια ολόκληρη οκταετία ως δημάρχου, στο Άργος, (1884-1891) του Καλμούχου, ο οποίος στηρίζει την νεωτεριστική πολιτική του Τρικούπη έρχεται να επιβεβαιώσει ακόμη περισσότερο την παραπάνω άποψη. [26]
Ολοκληρώνοντας, λοιπόν, την εισήγησή μου αυτή νομίζω ότι έγινε σαφές πως παρά τη φαινομενική μέσω του τύπου αντίδραση της κοινωνίας του Άργους, τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα, αν όχι συνειδητά, πάντως διαισθητικά και έμπρακτα με την επιλογή τρικουπικών βουλευτών και Δημάρχου, [27] ακυρώνουν τη φαινομενολογία των τοπικών πολιτικών πραγμάτων και δημιουργούν προς διερεύνηση το εξής ερώτημα: Μέσα από ποιους μηχανισμούς και διαδικασίες διαμορφώθηκε αυτή η αρκετά σημαντική φιλοτρικουπική τάση σε μια κοινωνία συντηρητική και πολιορκούμενη από μια δημόσια και συνεχή, μετωπική και επιθετική πρακτική της τοπικής ηγετικής εγγράμματης ομάδας;
Υποσημειώσεις
[1] Πολύ σημαντικά, για τις περιόδους που αναφέραμε, και ιδιαίτερα κατατοπιστικά για την κατανόηση των ιστορικών γεγονότων που θα επηρεάσουν την παγκόσμια εξέλιξη είναι τα βιβλία του E.J.Hobsbawm: Η εποχή των επαναστάσεων1789-1948,εκδ. ΜΙΕΤ,Αθήνα 1990 – Η εποχή του κεφαλαίου 1848-1875, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1994 – Η εποχή των αυτοκρατοριών 1875-1914, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000.
[2] Να επισημανθεί ότι, αυτό που επιχειρεί ο Τρικούπης μετά το 1880, ήδη στην Ευρώπη ήταν μια πραγματικότητα που οδηγούσε σε νέες θεμελιακές εξελίξεις. Ο E.J. Hobsbawm στο βιβλίο του Η εποχή του κεφαλαίου1848-1875, σελ.16, σημειώνει : «Η περίοδος από το 1789 ως το 1848 σφραγίστηκε από μια διττή επανάσταση: τον βιομηχανικό μετασχηματισμό, που εγκαινιάστηκε και ως έναν μεγάλο βαθμό περιορίστηκε στη Βρετανία, και τον πολιτικό μετασχηματισμό, που συνδέθηκε με τη Γαλλία και ως έναν μεγάλο βαθμό περιορίστηκε σ’ αυτήν. Και οι δύο αυτές επαναστάσεις σήμαιναν το θρίαμβο μιας καινούριας κοινωνίας, αλλά αν θα ήταν η κοινωνία του θριαμβευτή φιλελεύθερου καπιταλισμού, « του αστού κατακτητή», όπως έλεγε ένας γάλλος ιστορικός, ήταν πιο άδηλο για τους συγχρόνους από όσο για μας σήμερα». Επομένως, ο Τρικούπης αναλάμβανε ένα δυσβάστακτo χρέος, δηλαδή να εκσυγχρονίσει οικονομικά και πολιτικά την Ελλάδα χωρίς βίαιους κραδασμούς, επιδίωξη ακόμη δυσκολότερη. Να προστεθεί, επίσης, ότι το εγχείρημα του Τρικούπη ξεκινούσε τη στιγμή που, σύμφωνα με όσα γράφει ο Hobsbawm στο βιβλίο του, Η εποχή των αυτοκρατοριών1875-1914,σελ. 26-27, «… το βασικό μοτίβο αυτής της περιόδου,…, είναι η πορεία της κοινωνίας και του κόσμου του αστικού φιλελευθερισμού προς ό,τι έχει ονομαστεί ο « περίεργος θάνατός » του καθώς φτάνει στο απόγειό του, θύμα των αντιφάσεων που περιέκλειε η πρόοδός του».
[3] Σπύρου Τζόκα, Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους, Οδοιπορικό στον 19ο αιώνα, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1999, σελ.11. Στη σελίδα 15 καταγράφονται οι εξελίξεις στην Ευρώπη την περίοδο αυτή αλλά και στην Ελλάδα ειδικά: « Στην Ελλάδα εμφανίζονται με καθυστέρηση φαινόμενα δομικών μετασχηματισμών, διαδικασίες εκμηχάνισης, αστικοποίηση. Οι παραδοσιακές οικονομικές και κοινωνικές δομές αρχίζουν να κλυδωνίζονται και να δημιουργούνται οι προϋποθέσεις μετατροπής του κοινωνικού-οικονομικού σχηματισμού της χώρας και του καπιταλιστικού μετασχηματισμού της. Το εσωτερικό πλαίσιο της χώρας φαίνεται να διαφοροποιείται σε σύγκριση με εκείνο των προηγουμένων πενήντα χρόνων».
[4] Ό.π., σελ.16. Ο Σ. Τζόκας προσδιορίζοντας τον εκσυγχρονιστικό χαρακτήρα της πολιτικής Τρικούπη αναφέρει: «Ο Χαρίλαος Τρικούπης έρχεται να εκφράσει πολιτικά τη δυναμική αυτή, το αίτημα της αστικής τάξης για δομικού χαρακτήρα μεταρρυθμίσεις. Προσπαθεί να αναδιοργανώσει και να εκσυγχρονίσει το κράτος, να δημιουργήσει τις βασικές προϋποθέσεις για τη διευκόλυνση της οικονομικής δραστηριότητας, να στηρίξει και να προωθήσει τα πρώτα βήματα της εκβιομηχάνισης. Ο Χαρίλαος Τρικούπης υπήρξε οπαδός του κοινοβουλευτισμού, επικριτής του Στέμματος, του παλαιοκομματικού πολιτικού συστήματος , που όχι μόνο δεν αντιστοιχούσε, αλλά και παρεμπόδιζε τις συντελούμενες κοινωνικο-οικονομικές διαδικασίες».
[5] Δημήτρη Χαραλάμπη, Πελατειακές σχέσεις και λαϊκισμός, Η εξωθεσμική συναίνεση στο ελληνικό πολιτικό σύστημα πολιτικό, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1984, σελ.19-38. Στο κεφάλαιο αυτό με τίτλο Τα συγκροτησιακά στοιχεία του πολιτικού κατά το 19ο αιώνα , ο συγγραφέας κάνει ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις για τον τρόπο διαμόρφωσης του δημοκρατικού κοινοβουλευτικού συστήματος στην Ελλάδα, στοιχείο που επιτρέπει την κατανόηση και την ερμηνεία της οργάνωσης των πολιτικών ισορροπιών, της χρήσης της κρατικής εξουσίας και συνεπώς της αντίδρασης που συναντά ο Τρικούπης στην πολιτική του. Τονίζει ότι η λειτουργία του κοινοβουλευτικού συστήματος στην Ελλάδα με βάση την καθολική ψηφοφορία και την αρχή της δεδηλωμένης ,που συνιστούν και το σύγχρονο χαρακτήρα του, γίνεται πραγματικότητα πολύ αργότερα στις βιομηχανικές χώρες. Όμως το σύστημα αυτό στερείται « από τον τυπικό δυϊσμό της κοινωνικής θέσμισης του Κοινωνικού συμβολαίου… Δεν αποτελεί το τελικό προϊόν κοινωνικών αγώνων, αλλά τον τρόπο με τον οποίο οι τοπικές ελίτ, οι προεστοί, οι τοπικοί προύχοντες, επέβαλαν την πολιτική και κοινωνική τους κυριαρχία, επέβαλαν την παρουσία τους μέσα στο κράτος, και διαμόρφωσαν την άρθρωση του νεοελληνικού κράτους » (σελ.26). Επίσης εκτιμά ότι η δημοκρατική διακυβέρνηση είναι αποτέλεσμα αντιπαραθέσεων κορυφής, δηλαδή των τοπικών ηγεμονικών ομάδων και της κρατικής εξουσίας στην οποία επιβλήθηκε η καθολική ψηφοφορία και το κοινοβουλευτικό σύστημα. Αποτέλεσμα αυτού του γεγονότος, κατά τον συγγραφέα, ήταν η επιβολή της κοινωνικής εξουσίας μιας κοινωνικής ομάδας στις υπόλοιπες. Η βάση αυτού του μηχανισμού κυριαρχίας είναι το λεγόμενο πελατειακό σύστημα, δηλαδή η σχέση πατρωνείας- πελατείας, η οποία εξασφαλίζει την απαραίτητη κοινωνική-εκλογική υποστήριξη η οποία μετατρέπεται σε πολιτική και κοινωνική εξουσία. Έτσι εξασφαλίζεται ο έλεγχος των μαζών , αναιρείται η έννοια του ελεύθερου πολίτη και προωθείται η χειραγώγηση των μαζών μέσα από την ανασφάλεια που δημιουργεί και την ευκαιριακή επιδίωξη υποταγής τους στην εκάστοτε εξουσία που φαίνεται να υπόσχεται την ικανοποίηση των ατομικών τους επιδιώξεων. Ο πολίτης-πελάτης είναι χρήσιμος μόνο για την εξασφάλιση της ψήφου του στις εκλογές. Οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα μπορεί να θεωρηθεί ύποπτη και επικίνδυνη.(σελ. 34). Με βάση αυτή την ανάλυση θα μπορούσε να τεθεί το εξής ερώτημα για την πολιτική Τρικούπη: Μήπως ο Χ. Τρικούπης, ενώ υιοθετεί τον τρόπο επιβολής του δικαιώματος της καθολικής ψηφοφορίας και του κοινοβουλευτισμού, επιχειρώντας να πλήξει την πελατειακή σχέση ως μηχανισμό κυριαρχίας αντιφάσκει και γι’ αυτό αντιμετωπίζει τη δίνη και την οργή των ομάδων που κυριαρχούν με το πελατειακό σύστημα εξουδετερώνοντας οποιαδήποτε επιθυμία των μαζών να εκσυγχρονιστεί το κράτος και να απαλλαγούν από τους πάτρωνες;
[6] Ό. π. σελ. 38-39.Παρακολουθώντας την ερμηνεία του Δ. Χαραλάμπη, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η τοπική κοινωνία του Άργους φαίνεται να προσλαμβάνει ή να της παρουσιάζουν την προσπάθεια μεταρρύθμισης ως προσπάθεια περιορισμού των δικαιωμάτων της. Ο συγγραφέας τονίζει ότι το πελατειακό σύστημα αναπαράγει ένα εξουσιαστικό μοντέλο που όχι μόνο δεν είναι προϊόν κοινωνικής συμφωνίας αλλά αντίθετα ακυρώνει ένα τέτοιο ενδεχόμενο, γεγονός που μεταθέτει « τις διαδικασίες συναίνεσης στο διαπροσωπικό – εξωθεσμικό πλαίσιο ». Αυτό έχει ως άμεσο αποτέλεσμα να συμβεί το εξής γεγονός : «ο περιορισμός του κοινοβουλευτικού συστήματος στο διαδικαστικό του μέρος και η περιθωριοποίηση των δικαιωμάτων, αρχικά των ατομικών και ουσιαστικά των πολιτικών, εφ’ όσον τα πολιτικά δικαιώματα δεν λειτουργούν στο πλαίσιο της θεσμικής κοινωνικής ισορροπίας, αλλά μέσα από διαπροσωπικές ρυθμίσεις επικρότησης και αναπαραγωγής της κοινωνικής επιβολής».
[7] Οι εφημερίδες που μελετήθηκαν είναι οι εξής:
- Αγαμέμνων, Εφημερίς πολιτική και δικαστική,( εβδομαδιαία, 14-7-1888 έως 20-12-1905).
- Αργολίς, Εφημερίς του Λαού,(εβδομαδιαία, φ. 100-438, 4-9-1869 έως 27-11-1893).
- Άργος (εβδομαδιαία, φ. 1-61, 24-5-1885 έως 21-12-1888).
- Δαναός, Εφημερίς του Λαού,( εβδομαδιαία, φ.1-59, 7-4-1883 έως 4-4-1885).
- Δαναός, Εφημερίς του ομωνύμου συλλόγου,( εβδομαδιαία, φ. 1-154, 25-12-1895 έως 12-5- 1905).
- Ερασίνος,Εφημερίς πολιτική και των ειδήσεων,( εβδομαδιαία, 2-5-1885 έως 11-9-1885).
- Ευθύνη, εφημερίς πολιτική, φιλολογική και των ειδήσεων, (εβδομαδιαία, έχουν σωθεί δύο φύλλα του Ιουλίου (29-7) και Αυγούστου (πιθανώς 7-8) του 1883).
[8] Κωνσταντίνου Βεργόπουλου, «Τα δύο κόμματα», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι 1975, τόμος ΙΔ, σελ. 22-24 ( 22-39 ).
[9] Κωνσταντίνου Τσουκαλά, «Η ανορθωτική προσπάθεια του Χαριλάου Τρικούπη 1882-1895» Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι 1975, τόμος ΙΔ, σελ. 8-14 ( 22-39 ). Σύμφωνα με την άποψη του Κ. Τσουκαλά η βαθμιαία εμφάνιση των νέων κυρίαρχων στρωμάτων στην ελληνική κοινωνία και η αποκρυστάλλωσή τους στη δεκαετία 1870-1880 μεταβάλλουν πολύ αργά την παραδοσιακή δομή της κοινωνίας. Ταυτόχρονα ο ρόλος του κράτους κινείται στην κατεύθυνση της εκλογίκευσης της κρατικής πολιτικής. Τέλος « Η άνοδος του Χαριλάου Τρικούπη συμπίπτει με την πρώτη σύμπηξη αστικών στρωμάτων που λειτουργούσαν έξω από τον κρατικό μηχανισμό και που αντιπαραθέτονταν προς την κυρίαρχη κρατική αστική τάξη ». (σελ.14). Αυτή η άποψη νομίζω ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως βάση για την ερμηνεία της στάσης της Αργειακής κοινωνίας απέναντι στην πολιτική Τρικούπη.
[10] Χαρακτηριστικές είναι οι ακόλουθες εκτιμήσεις των αντιτρικουπικών εφημερίδων: Αργολίς,φ.382, 26-11-1882.Με αφορμή τους νέους φόρους, η εφημερίδα σημειώνει: «…Ο κ. Τρικούπης ήλθεν άλλοτε εις τα πράγματα με πρόγραμμα αυστηροτάτων οικονομιών , δι’ων εδημοκόπει, και κατήργει δημοσίας θέσεις περιττάς και σήμερον, σήμερον, ότε λέγει, ότι έχομεν ανάγκην χρημάτων, κατέπνιξεν το Έθνος εν τη σπατάλη και ασωτεία, εξογκώσας τα δημόσια έξοδα με εκατοντάδας στρατιωτικών προβιβασμών, με παμπληθείς νέας δημοσίας θέσεις…». Αγαμέμνων,φ.46, 22-11-1891. Με αφορμή το νέο προϋπολογισμό που έχει υποβάλει στη βουλή η κυβέρνηση Δηλιγιάννη, επιχειρείται σύγκριση της οικονομικής διαχείρισης της κυβέρνησης Δηλιγιάννη και της προηγουμένης κυβέρνησης Τρικούπη, με συντριπτική σε βάρος του Τρικούπη κριτική. «Κατά τας ερριζωμένας ιδέας των Επαρχιών, το Υπουργείον Δηληγιάννη, προελθόν εκ των σπλάγχνων του Λαού, εκτελεί ευσυνειδήτως τας υποχρεώσεις του, εφ’ όσον είναι δυνατόν ανθρωπίνως, τα δε συμβαίνοντα λάθη, αι περί την υπηρεσίαν ανωμαλίαι και των δυσαρεστημένων τα παράπονα, ταύτα, ως συνήθη και αναπόφευκτα είναι μηδαμινά απέναντι του γενικού καλού. Έχομεν τάξιν, οικονομίαν, δικαιοσύνην, καταχρήσεις δεν ακούονται, τα εγκλήματα περιεστάλησαν, το δε μέγιστον, έχομεν τον κόπανον εκείνον κατά της κεφαλής του Τρικούπη, την είσπραξιν εσόδων κατά δέκα εκατομμύρια πλέον των περυσινών, εξ ου και τοις τυφλοίς δήλον, ότι η Τρικουπική διαχείρισις ήτο φαύλος και αρπακτική, άγουσα εις χρεωκοπίαν, ενώ σήμερον επικρατεί φειδώ, προσοχή, τιμή και καθήκον, η δε ετοιμόρροπος πίστις του Έθνους διεσώθη». Ο Δηλιγιάννης είχε ένα χρόνο στην εξουσία(14-10-1890), είχε επιβάλλει σκληρή λιτότητα και είχε συγκρουσθεί με τους κεφαλαιούχους γεγονός που θα οδηγήσει στην παύση του (18-2-1892).Αξίζει να αναφερθεί ότι η εφημερίδα Αργολίς στις 24 Μαίου του 1875, προβάλλοντας το αίτημα της αναγέννησης εκτιμά ότι «Ο Τρικούπης εν τοσούτω είναι μια δοκιμή προς λύσιν του ζητήματος της συνταγματικής διοικήσεως του ελλην. Λαού. Και όνομα επίσημον εν τη ιστορία της νέας Ελλάδος κέκτηται και προσωπικήν αξίαν έξοχον. Επέτυχε δε εν γένει και εις το προσωπικόν των συναδέλφων του…Ενί λόγω το σημερινόν υπουργείον συγκροτείται από τιμίους και ικανούς άνδρας· εξέδοτο πρόγραμμα, όπερ, αν εφαρμόση, ως πιστεύομεν, θα σώση την τιμήν αυτού ενώπιον του έθνους. Αλλ’ άρα γε θα δυνηθώσι να υπερνικήσωσι τον πειρασμόν της αυτοσυντηρήσεως;».
[11] Η εφημερίδα Δαναός, φ.30, 21-3-1884, με αφορμή την αποχώρηση της αντιπολίτευσης από τη Βουλή στις 10 Μαρτίου 1884, κάνει διάφορες υποθέσεις για την ενέργεια αυτή καταλογίζοντας την ευθύνη στην κυβέρνηση Τρικούπη. Σημειώνει χαρακτηριστικά: «Πρέπει να διεκυβεύοντο μεγάλα και ιερά του λαού συμφέροντα, τις οίδε τίνες φορολογικαί αλύσεις να εχαλκεύοντο εις το Τρικουπικόν εργοστάσιον δια τον δυστυχή φορολογούμενον, να υπενομεύοντο οι κοινοβουλευτικοί θεσμοί, να διεκωμωδείτο το Σύνταγμα, η αυθαιρεσία, η σατραπεία, να ήγειρε θρασύ το μαστίγιον αυτής και εντός του κοινοβουλίου και το μεγαλείον της εθνικής αντιπροσωπείας να ώχετο απιόν και χειρίστη εξουδένωσις να ημαύρωσε την αίγλην αυτής, πρέπει να συνέβαινον μεγάλα και σοβαρότατα πράγματα και να επέκειντο πολιτικοί κίνδυνοι και συμφοραί, δια να προβή η αντιπολίτευσις εις το διάβημα τούτο της αποχωρήσεως».
[12] Αργολίς, φ. 242, 2-2-1875. Στο κύριο άρθρο της με τίτλο « Ο κυρίαρχος λαός» η εφημερίδα καταγγέλλει ως «μια των σκληροτέρων ειρωνιών» τον τίτλο της κυριαρχίας του λαού και τονίζει:
« Αλλά και εν ονόματι του κυριάρχου λαού αι αντιπολιτεύσεις εξεπόρθησαν πάντοτε την εξουσίαν. Οι αγύρται εύρον στάδιον ευζωΐας και δόξης· τα αγνά αισθήματα εξητμίσθησαν κα αι ελπίδες αι φαιδραί και οι ιεροί εθνικοί πόθοι απεμαράνθησαν και εσφαγιάσθησαν». Ακολουθεί εκτεταμένη παρουσίαση και της οδυνηρής κατάστασης της ελληνικής υπαίθρου και της πολιτικής που ακολούθησαν οι μέχρι τότε κυβερνήτες στους διάφορους τομείς και καταλήγει θέτοντας το αίτημα της εθνικής αναγέννησης από τον ίδιο το λαό: «Διότι φρονούμεν, ότι η ηθικοπολιτική του έθνους αναγέννησις θέλει επέλθει ουχί εκ των άνω, ελέω θεού και κυβερνώντων, αλλ’ εκ των σπλάγχνων αυτού του λαού, δια της βαθμιαίας αυτού μορφώσεως και αναπτύξεως». Οι διαπιστώσεις της εφημερίδας, που ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, είναι ενδεικτικό στοιχείο ότι η ανάγκη εκσυγχρονισμού ομολογείται και από αυτούς οι οποίοι δε θα συμμερίζονταν την πολιτική Τρικούπη. Την ανάγκη να αλλάξει η κατάσταση υιοθετούσε και ο λαός ως άμεση προτεραιότητα. Μετά την ανάληψη της Πρωθυπουργίας από το Χαρίλαο Τρικούπη ( 27-4-1875), ύστερα από πρόταση του Γεωργίου με σκοπό να διεξάγει εκλογές, η ίδια εφημερίδα σε άρθρο της (φ. 248, 24-5-1875) με τίτλο «Πολιτική επιθεώρηση», αφού εκτιμά ότι η κυβέρνηση ( Ο Τρικούπης τον Ιούνιο του 1874 είχε δημοσιεύσει το γνωστό άρθρο του «Τις Πταίει;» με το οποίο απαιτούσε την εφαρμογή της αρχής της «δεδηλωμένης » και το δικομματικό σύστημα) έχει τίμιους και ικανούς υπουργούς και έχει παρουσιάσει κυβερνητικό πρόγραμμα, θέτει το ερώτημα κατά πόσο θα μπορέσει να αποφύγει τον πειρασμό της αυτοσυντήρησης και καταλήγει ότι θα περιμένει να δει την πολιτική Τρικούπη, πριν τον κατακρίνει, γεγονός που σηματοδοτεί ανεκτικότητα που κατά την άποψή μας έχει σχέση και με την ευρύτερη απήχηση που συναντά η περίπτωση Τρικούπη στον ελληνικό λαό: «Η Αργολίς θεωρεί καθήκον αυτής να μη αντιστρατευθεί εκ προοιμίων κατά της νέας κυβερνήσεως· όπως και αν έχουν τα πράγματα, ο κ. Τρικούπης είνε έτι ακηλίδωτος και δημόσιος ανήρ, απολαύων εν Ελλάδι τιμής και αγάπης. Πριν ή τον ίδωμεν πολιτευόμενον δεν είνε θεμιτόν να τον κατακρίνωμεν… Εν τούτοις ας αναμείνωμεν τα πράγματα. Ευχόμεθα δε και ελπίζομεν, ότι θέλουσι δικαιωθεί οι πόθοι και αι εκ του κ. Τρικούπη προσδοκίαι του έθνους. Ο δε Θεός βοηθός!».
[13] Αργολίς,φ. 254, 30-9-1875. Στο κύριο άρθρο της με τίτλο « Η ΝΕΑ ΒΟΥΛΗ» επισημαίνει ότι η κυβέρνηση Τρικούπη έκανε τίμιες εκλογές και ικανοποίησε το λαό ο οποίος είδε να πραγματοποιούνται οι ελπίδες των « φιλελευθέρων πατριωτών», εφ’ όσον συνετρίβησαν οι καταπατητές του συντάγματος. Ταυτόχρονα θεωρεί αναγκαία την τήρηση του συντάγματος και την πολιτική αναμόρφωση μέσα από συγκεκριμένες πράξεις. Τέλος προσδιορίζει το πλαίσιο των αναγκών που έχει το έθνος: « …το έθνος έχει πρωτίστην ανάγκην και δικαιούται να ίδη μίαν κυβέρνησιν στερεάν, μόνιμον, κοινοβουλευτικήν και αγαθήν, την τάξιν βασιλεύουσαν, τους φόρους του συνταγματικώς και τιμίως εισπραττομένους, και το κοινοβούλιόν του σωφρονούν και φιλόπατρι.», δηλαδή παρά την αντιπολιτευτική στάση που γενικώς τηρεί η εφημερίδα απέναντι στον Τρικούπη, κάνει θετική αποτίμηση για τις εκλογές και θέτει ταυτόχρονα τις βασικές απαιτήσεις ενός ευνομούμενου κράτους στη συγκεκριμένη περίοδο, δηλ. την ύπαρξη σταθερών κοινοβουλευτικών κυβερνήσεων, την τάξη, τη δίκαιη φορολογία αλλά και την τίμια αξιοποίησή της καθώς τη σωφροσύνη και σύνεση του Κοινοβουλίου.
[14] Θεόδωρου Σακελλαρόπουλου, Θεσμικός Μετασχηματισμός και Οικονομική Ανάπτυξη-Κράτος και Οικονομία στην Ελλάδα 1830-1922,εκδ.Εξάντας, Αθήνα 1991.Ο συγγραφέας εκτιμά ότι μέχρι το 1880 η πολιτική εξουσία ήταν διστακτική στην ανάληψη πρωτοβουλιών εκσυγχρονισμού του φορολογικού συστήματος και μάλιστα στην κατάργηση του φόρου της δεκάτης, εξαιτίας του κινδύνου μείωσης των εσόδων του κράτους και της δυσπιστίας του λαού στους νέους φοροεισπρακτικούς μηχανισμούς που προτείνονταν. Για την κατάργηση τελικά του φόρου της δεκάτης διατυπώνει τις εξής εκτιμήσεις: « Η κατάργηση της Δεκάτης το 1880 συνδέθηκε τελικά με την τρίτη γενιά των εκσυγχρονιστικών πολιτικών και ιδίως με το όνομα του Χ. Τρικούπη. Η φορολογική μεταρρύθμιση που έλαβε χώρα, δεν εισήγαγε, ωστόσο, την φορολογία της καθαρής προσόδου. Ο νέος φόρος των αροτριώντων κτηνών διατηρήθηκε για 40 ολόκληρα χρόνια, έως το1919.Το κράτος συνέχιζε έτσι να επιβαρύνει τη συνολική ακαθάριστη παραγωγή, καθώς φορολογούσε το κεφάλαιο και τα όργανα της εργασίας, δηλαδή τα ζώα που χρησιμοποιούνταν ως άροτρα καθώς και μηχανικά άροτρα. Τα αντικίνητρα για την ανάπτυξη της Γεωργίας όχι μόνο δεν εξαλείφονταν αλλά πολλαπλασιάζονταν καθώς τεχνικές τελειοποιήσεις και εντατική καλλιέργεια γίνονταν πλέον απαγορευτικές. Ωστόσο το νέο φορολογικό σύστημα περιείχε μία σημαντική καινοτομία. Καταργούσε το σύστημα ενοικίασης και οδηγούσε στον παραμερισμό του ενοικιαστικού στρώματος…» (σελ.302). Η τελευταία παρατήρηση για την κατάργηση των ενοικιαστών φόρων φαίνεται ότι για τις λαϊκές τάξεις είχε ιδιαίτερη σημασία, εφ’ όσον αυτές υφίσταντο την οδυνηρή αφαίμαξη και εκμετάλλευση.
[15] Αργολίς, φ. 337,15-7-1880. Πρόκειται για την επίσκεψη Τρικούπη στο Ναύπλιο μαζί με τον υπουργό Στρατιωτικών Καραϊσκάκη με σκοπό την «επίσκεψιν των Στρατιωτικών καταστημάτων ».
[16] Δαναός, φ.7, 8-6-1883. Το κύριο άρθρο έχει τίτλο «Ελληνικέ Λαέ» και έχει ως αφορμή τις επικείμενες δημοτικές εκλογές (3-7-1883). Στο άρθρο αυτό γίνεται επίκληση προς το λαό να αξιοποιήσει σωστά την ψήφο του μπροστά στην επικείμενη χρεοκοπία και την καθημερινή δυστυχία. Στο ίδιο μοτίβο είναι και το άρθρο της ίδιας εφημερίδας στις 15-6-1883.
[17] Δαναός, φ.55,10-3-1885. Με το σύνθημα « Κάτω ο Τρικούπης- Ζήτω η Αντιπολίτευσις » η εφημερίδα χαρακτηρίζοντας ως εθνικό αγώνα τις επικείμενες εκλογές, κάνει σφοδρότατη επίθεση εναντίον του Τρικούπη τον οποίο θεωρεί υπεύθυνο για τη δυστυχία του λαού. Επιχειρεί, επίσης, να δικαιολογήσει τη διάλυση της Βουλής από το Βασιλιά ως αποτέλεσμα εξαπάτησης του από τους Τρικουπικούς και θεωρεί ότι με τις εκλογές τίθεται θέμα ζωής ή θανάτου: « Ή θα κερδήση η αντιπολίτευσις τας εκλογάς και θα ελευθερωθώμεν από την αγριωτέραν τυραννίαν των φόρων, της εφεδρείας, των μονοπωλείων και της αισχράς διοικήσεως, ή θα κερδήση ο Τρικούπης και τότε άμωμοι εν οδώ αλληλούϊα…». Στο επόμενο φύλλο της εφημερίδας (16-3-1885) δημοσιεύεται άρθρο με τίτλο «Γρηγορείτε». Σ’ αυτό γίνεται επίκληση προς πολίτες να ενδιαφερθούν για τις επικείμενες εκλογές «διότι είνε μέγας και έκτακτος ο αγών της εκλογής αυτής». Είναι χαρακτηριστικός ο φανατισμός και η εμπάθεια με την οποία απευθύνεται η εφημερίδα προς τους πολίτες αλλά και ο εκφοβισμός που επιχειρεί: «Ανοίξατε τους οφθαλμούς και προσέξατε, έντιμοι πολίται, πάσης τάξεως, Σεις ιδίως οι βιομήχανοι, οι έμποροι, οι επαγγελματίαι εν γένει, οι εργατικοί! Εις Σας έχει στρέψει όλην την επιβουλήν του και την μοχθηρίαν του ο Τρικούπης. Όλα τα κοινωνικά επαγγέλματα θα τα κάμη μονοπώλιον της Κυβερνήσεως, δια να εισπράξη και νέους φόρους και κάμη την Ελλάδα Έθνος υπαλλήλων, τυχοδιωκτών και επαιτών. Η κυβέρνησις έγινε καπνοπώλης, πετρελαιέμπορος και σπιρτοπώλης. Αύριο θα γίνει παντοπώλης, φαρμακοπώλης , ξυλοπώλης, κηροπώλης και δεν θα αφήση καμμίαν εργασίαν δια τον εργατικόν λαόν ελευθέραν. Τι θα γίνουν τότε οι πτωχοί πληθυσμοί, οι οποίοι ζώσι με τον ιδρώτα του προσώπου των;…Πτωχέ εργάτα, όστις όλην την ημέραν ιδρώνεις αίμα δια να κερδίσεις το ψωμί Σου, νομίζεις, ότι τους μέλει τους Τρικουπικούς, αν Συ αύριον θα πεινάς; Αυτοί είνε πλούσιοι και δεν θα σε λυπηθούν ποτέ. Πρέπει να πέση ο Τρικούπης δια να ελευθερωθεί το Έθνος… Ο Τρικούπης ωθεί το έθνος εις την άβυσσον. Δάνεια και φόρους, φόρους και δάνεια πάντοτε ο αλιτήριος… Αλλ’ οι φρόνιμοι και φιλότιμοι πολίται αυτοί πρέπει να βάλουν τον λίθον του αναθέματος κατά του εθνοκαταράτου συστήματος του Τρικούπη δια να προληφθή η εθνική καταστροφή…Συμπολίται, μη αδιαφορήτε. Τρέξατε, εργασθήτε, φιλοτιμηθήτε! Αγωνισθήτε ανδρείως εις τον εκλογικόν αγώνα και εν έστω το ιερόν σύνθημα όλων μικρών και μεγάλων, Μαύρον εις τους Τρικουπικούς!».
[18] Αγαμέμνων,φ.32, 5-8-1889. Η εφημερίδα επιχειρεί να παρουσιάσει το μέγεθος της διαφθοράς που υπάρχει στο κράτος και την ευθύνη που έχει, κατά την άποψή της, ο Τρικούπης. Επιλέγει να αναφερθεί σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής και της κρατικής δράσης καταγράφοντας, με αναμφισβήτητες υπερβολές και κομματική εμπάθεια, ποικίλα παραδείγματα , τα οποία, κατά την άποψή της, καταδεικνύουν την αλήθεια και δικαιολογούν τη σκληρή αντιπολιτευτική της δράση. «Εις μάτην εδημοσιεύθη και δι’ αριθμών κατεδείχθη ότι εκ του τελευταίου δανείου και εξ άλλων γνωστών και αγνώστων προελεύσεων, η Α.Μ. ο βασιλεύς ημών ωφελήθη αδίκως, εις βάρος του δυστυχούς Έθνους, δεκάδας εκατομμυρίων. καταφοράται η Κυβέρνησις ημών διαπράττουσα εκτεταμένας καταχρήσεις δια της φάμπρικας των δανείων, των προμηθειών, της κατασκευής πλοίων, των σιδηροδρόμων, των δημοσίων έργων , των μονοπωλείων, των λαθρεμπορίων και των τοιούτων, και μόλις ενίοτε δια των κραυγών της αντιπολιτεύσεως κατορθούται η διάσωσις εκατομμυρίων, ως εις τον σιδηρόδρομον Πειραιώς- Λαρίσης ολίγον έλειψεν να συμβή. Εισαγγελείς Εφετών και Πρόεδροι ανωτέρων Δικαστηρίων κατηγορούνται δια εγκλήματα σοβαρά, Ειρηνοδίκαι δε και δημόσιοι κατήγοροι, δέρονται δημοσία υπό των αδικουμένων πολιτών, Νομάρχαι περιφέρονται μεθ’ οπλισμένων κακούργων και απολυμένων οφειλετών του δημοσίου προς ψηφοθηρίαν …Δήμαρχοι και πάλιν δήμαρχοι και πάλιν δήμαρχοι, Τρικουπικοί εννοείται, εκτρέπονται εις μυθώδεις τυραννίας των αντιθέτων συνδημοτών των και εις καταχρήσεις ρητώς ονομαζομένας εν ταις στήλαις των εφημερίδων,…Καθηγηταί και διδάσκαλοι αισχρουργούντες και κρύφα φεύγοντες, εξ αγραμματοσύνης ή εμπαθείας αδικούντες τους μαθητάς, περιάγουσιν αυτούς εις τοσούτον απογνώσεως, ώστε αυτοκτονούν, βιαιοπραγούν και σχίζουν τα πρωτόκολλα των εξετάσεων, ενώ αλλαχού οι πολίται παραβιάζουν τα δημόσια καταστήματα και εξαφανίζουν τα βιβλία των μεταγραφών και των υποθηκών…αξιωματικοί απελευθερούν τους καταδίκους, χωροφύλακες και αστυνομικοί κλητήρες επιτίθενται εις τας οδούς κατ’ εντίμων γυναικών. Καθημερινώς φόνοι και μαχαιρώματα και κλοπαί και πτωχεύσεις και παραχωρήσεις και επί πάσιν αι ατελεύτηται αυτοκτονίαι ως επί το πλείστον Πελοποννησίων και μηδενός φίλου της κυβερνήσεως, αναγκαίον αποτέλεσμα της αφορήτου διοικήσεως και της χειροτέρας κοινωνικής καταστάσεως, ήτις επήλθεν εκ της δολιωτέρας και δηλητηριωδεστέρας των πληγών, εκ των τρομερών τουτέστιν δανείων τα οποία επί μακρόν χρόνον θα κατατρύχουν τους μεταγενεστέρους , ως κληρονομική φθίσις».
[19] Ο.π. Γίνεται σκληρή κριτική στη στάση του Τρικούπη απέναντι στην Κρητική επανάσταση, χαρακτηρίζεται ο ίδιος «Κρητικοκτόνος» και αποδίδεται η στάση αυτή στην προσπάθεια να διασωθεί η κυβέρνηση: «…Να εκλείψη παν Κρητικόν ζήτημα, να καταπνιγή πάσα περί Κρήτης Φωνή! η Κυβέρνησις μόνον να σωθή… Ζήτω ο… Τρικούπης !!!».
[20] Αγαμέμνων, φ. 33, 19-8-1889.Καταγγέλλεται εκ νέου ο Τρικούπης και επισημαίνεται ο κίνδυνος της κατάργησης της Νομοπεριφέρειας η οποία, όμως, χαρακτηρίζεται ως παράλογος. Πρόκειται για εκλογική ρύθμιση η οποία είχε καταστή νόμος του κράτους (ΑΤΣΑ΄και ΑΤΣΒ΄του 1886).Ο Γιώργος Χ. Σωτηρέλης, στο βιβλίο του Σύνταγμα και εκλογές στην Ελλάδα 1864-1909, Ιδεολογία και πράξη της καθολικής ψηφοφορίας, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1991, παρουσιάζει τη σημασία των εκλογικών μεταρρυθμίσεων του 1885 που έγιναν νόμοι του κράτους το 1886. Στη σελ. 242 σημειώνει για τις εκλογικές μεταρρυθμίσεις: «Τότε ο Χαρ. Τρικούπης, στο πλαίσιο της ευρύτερης προσπάθειας για εκσυγχρονισμό της λειτουργίας του πολιτεύματος, επεχείρησε τη τροποποίηση όλων των στοιχείων της εκλογικής γεωγραφίας της ψήφου προτείνοντας με δύο νομοσχέδια…τις ακόλουθες μεταρρυθμίσεις: την διεύρυνση της εκλογικής περιφέρειας στα όρια του νομού, την καθιέρωση του θέσει «εκλογικού πληθυσμού» -του αριθμού δηλαδή των εγγεγραμένων στους εκλογικούς καταλόγους- ως βάσης για τον προσδιορισμό των εκλεκτέων κάθε εκλογικής περιφέρειας ( αντί του «νομίμου πληθυσμού »), την μείωση του συνολικού αριθμού των εκλεκτέων βουλευτών στο κατώτατο συνταγματικό όριο(150), τον περιορισμό του αριθμού των εκλεκτέων βουλευτών από τις προνομιούχες εκλογικές περιφέρειες και, τέλος , την τροποποίηση του εκλογικού μέτρου και τον υπολογισμό του αριθμού των εκλεκτέων κατά περιφέρεια (νομό)βουλευτών με τη μέθοδο του «αναλογισμού». Να σημειωθεί ότι η εφημερίδα χαρακτηρίζει παράλογη τη νομοπεριφέρεια, γιατί, όπως φαίνεται, με τη ρύθμιση αυτή επιχειρείται η ανεξαρτησία του βουλευτή απέναντι στην εκλογική πελατεία. Ο Τρικούπης αιτιολογώντας στο κοινοβούλιο τη μεταρρύθμιση αυτή έλεγε: «Προτείνομεν εύρυνσην της εκλογικής περιφερείας ως καθιστώσαν τον βουλευτήν μάλλον ανεξάρτητον απέναντι των εκλογέων αυτού, ως καθιστώσαν την εκλογήν μάλλον συναφή προς την ιδέαν παρά προς το πρόσωπον… Η ευρύτης της περιφερείας είναι αναγκαία και δια λόγους έτι της διοικήσεως…».(243) Είναι χαρακτηριστική, επίσης, της αντίληψης του Δηλιγιάννη η τοποθέτησή του απέναντι στα νομοσχέδια αυτά τα οποία θεωρεί ότι ανατρέπουν βασικές διατάξεις του συντάγματος και τονίζει, ερωτώντας, την προσωπική σχέση βουλευτή και ψηφοφόρου: «Τι άλλο είναι συνήθως η εκλογή ουχί μόνο εν Ελλάδι, αλλά και αλλαχού, παρά η προς τον εκλεγόμενον έκφρασις της εμπιστοσύνης του εκλέγοντος;[…]Ή θέλετε να ρίψητε τους εκλογείς της Ελλάδος εις την άγνοιαν και εις το σκότος, να μην έχωσιν ουδεμίαν πεποίθησιν, να είναι στάχεις υπό ανέμου σαλευόμενοι, και να γίνωσιν έρμαιον ή του πρώτου δημαγωγού είτε του τελευταίου αστυνομικού κλητήρος ή χωροφύλακος;» (σελ.245-246).Από τις αναφορές αυτές είναι σαφές ότι υπάρχει πλήρης διάσταση και εξηγείται γιατί η εγγράμματη και οικονομική ελίτ της πόλης του Άργους αντιδρά και σ’ αυτό το μέτρο. Αντιλαμβάνεται ότι πλήττεται έτσι το σύστημα της εξάρτησης και του ελέγχου των πολιτών. Ο Γ. Χ. Σωτηρέλλης κάνοντας κριτική αποτίμηση των προτάσεων επισημαίνει : «Στο στόχαστρο των εκσυγχρονιστών βρισκόταν ιδίως η καταπολέμηση του «ρουσφετιού» και της «συναλλαγής», η αποδυνάμωση του ρόλου των τοπικών κομματαρχίσκων » και ο περιορισμός των «επεμβάσεων των βουλευτών εις την διοίκησιν ». Αυτές οι επιδιώξεις, βέβαια, είχαν προοδευτικό χαρακτήρα και απέβλεπαν στην διασφάλιση της γνησιότητας της εκλογικής βούλησης και την εύρυθμη λειτουργία της διοίκησης».(249).
[21] Αγαμέμνων, φ. 42, 1-1-1891. Η εφημερίδα με αφορμή τη διέλευση του Δηλιγιάννη από το Άργος επικροτεί την υποδοχή που του έγινε με την εξής αιτιολογία: «Ναι. Τω απέδωσαν ταύτα, ως ηγέτη της τέως Αντιπολιτεύσεως, ευγνωμοσύνης ένεκεν, διότι έν τε τη Βουλή, και περιοδεία κατεπολέμησε το ειδεχθές και επάρατον Τρικουπικόν σύστημα. Ναι. Τω απέδωσαν ταύτα, διότι παννύχως ηγωνίσατο κατά των ληστρικών και λωποδυτικών Νομοσχεδίων περί Σπαρτάλη, Ατμοπλοϊκής Εταιρίας, κ.λ.π. Ναι.Τω απέδωσαν ταύτα, διότι κατέδειξεν τον ξενόφρονα, και τον άπιστον κ. Τρικούπην, προδότην της πολυπαθούς Κρήτης, ψευδόμενον καθ’ εκάστην εις το πολυθρύλητον ισοζύγιον· καταχραστήν του δημοσίου θησαυρού, είς τε την παργγελίαν των πλοίων, προμήθειαν χόρτου, ίππων, κ.λ.π. καταστροφέα της Δικαιοσύνης και τέλος, διότι ανδρικώς έλεξεν, ότι των ανομημάτων τούτων θα δώση ευθύνας ο κ. Τρικούπης εν καιρώ, οπότε ετέρα αίθουσα τον περιμένει». Έτσι η εφημερίδα υπενθυμίζει την υπόσχεση για παραπομπή του Τρικούπη σε ειδικό Δικαστήριο και επισημαίνει ότι « Η ελαχίστη βραδύτης περί της εις δίκην εισαγωγής του απαισίου κ. Τρικούπη…πιθανόν ν’ ανοίξη χάσμα τι μεταξύ Έθνους και της Κυβερνήσεως, εξ ού να σαλευθώσι τα θεμέλια αυτής…». Δύο χρόνια αργότερα η ίδια εφημερίδα (Αγαμέμνων, φ. 56, 1-1-1893) κάνοντας ανασκόπηση του περασμένου χρόνου επισημαίνει ότι ό Δηλιγιάννης, όταν ήταν στην αντιπολίτευση, είχε δηλώσει ότι θα οδηγούσε τον Τρικούπη σε ειδικό δικαστήριο με συγκεκριμένες κατηγορίες. Πράγματι, όταν ανέλαβε τη διακυβέρνηση διατύπωσε κατηγορίες εναντίον του Τρικούπη, για να παραπεμφθεί σε δίκη. Κατόπιν, όμως , επειδή, φαίνεται ότι και ο ίδιος δε συμμεριζόταν τις κατηγορίες ή σύμφωνα με άλλη άποψη που παραθέτει η εφημερίδα, επειδή «ο Βασιλεύς παρέπεισε τον κ. Δηληγιάννην να μη επιμείνη εις τας κατ’ αυτού κατηγορίας επί τω λόγω ότι αν παρεπέμπετο είς πρώην Πρωθυπουργός της Ελλάδος εις το ειδικόν Δικαστήριον δια καταχρήσεις θα εδυσφημίζετο η Ελλάς εν τη Ευρώπη και θα επιρρονύετο παρ’ αυτή η σημασία της λέξεως Grecos», απάλλαξε τον Τρικούπη από τις κατηγορίες: «… άλλ’ ο κ. Δηληγιάννης τις οίδε ένεκεν τίνων λόγων ανέκρουσε πρύμναν είτα και φανείς , ως αυτός είπεν, μεγάθυμος, απήλλαξε τον κ. Τρικούπην των διατυπωθεισών κατ’ αυτού κατηγοριών ψηφίσας εν τη Βουλή υπέρ της αθωότητός του». Η εφημερίδα θεωρεί ότι αυτό υπήρξε και μια από τις αιτίες για την παραίτηση της κυβέρνησης Δηλιγιάννη.
[22] Αγαμέμνων,φ.64, 25-4-1893. Η εφημερίδα στο κύριο άρθρο της με τίτλο «Λαός και Βασιλεύς» εκτιμά ότι «Το μέγα εθνικόν οικοδόμημα μετά ψυχικού άλγους ορώμεν καταρρέον τους δε εργάτας της καταστροφής μετ’ επιμονής πειρωμένους εισέτι να κατεδαφίσωσι και τα εναπολειπόμενα λείψανα του Εθνικού κτιρίου και να εξαφανίσωσιν εκ του προσώπου της γής παν ό,τι εσεβάσθησαν τόσοι βάρβαροι κατακτηταί κατ’ ακατανόητον της τύχης βούλησιν επ’ αυτού». Υπεύθυνους για την κατάσταση αυτή θεωρεί τους Κυβερνήτας και τους ολέθριους πολιτευτάς . Εκτιμά ότι πλέον «Το ζήτημα δεν εγείρεται μεταξύ Λαού και εντολοδόχων του, διότι ούτοι ως απεδείχθη είναι τα μάλλον σεσηπότα μέλη της κοινωνίας μας , οίτινες δια τας προς την πατρίδα προδοτικάς των υπηρεσίας είναι άξιοι μόνον κοινής περιφρονήσεως , αλλά μεταξύ Λαού και Βασιλέως». Θεωρεί ότι ο Βασιλιάς από το σύνταγμα έχει το δικαίωμα να βασιλεύει και να κυβερνά , ότι δε φέρει καμία ευθύνη για τον Τρικούπη, αφού είναι επιλογή του Λαού, και ότι για να αντιμετωπιστεί η δραματική κατάσταση η λύση θα προκύψει από τη συνεργασία του Λαού με το Βασιλιά που, προφανώς, πρέπει να ασκήσει την εξουσία του.
[23] Η εφημερίδα Αγαμέμνων με σειρά άρθρων της, πριν από τις 10 Δεκεμβρίου του 1893, (φ.84, 12-11-1893, Ας κινηθώμεν, φ.82 14-11-1893,Ομόνοια, φ.83, 28-11-1893,Πολιτική Εξαχρείωσις ) ημέρα κατά την οποία ο Χ. Τρικούπης υποχρεώθηκε να αναγνωρίσει από το βήμα της Βουλής ότι η πτώχευση ήταν πραγματικότητα ως προς τις πληρωμές στο εξωτερικό, επισημαίνει τον κίνδυνο της χρεοκοπίας, χαρακτηρίζει τον Τρικούπη χρεωκόπο και Εφιάλτη, επισείει τον κίνδυνο λαϊκής εξέγερσης, εκτιμά ότι ο Βασιλιάς θα συμμορφωθεί με τη θέληση του λαού, ζητεί από την αντιπολίτευση ομόνοια, γεγονός που υποδηλώνει εσωτερικές τριβές, και έντονη προσπάθεια να εκδιωχθεί ο Τρικούπης, πράγμα που ο Λαός θα εκτιμήσει και θα ανταμείψει όσους αγωνιστούν γι’ αυτό. Μετά την πτώχευση η εφημερίδα (φ. 85, 19-12-1893, Θα εισακουσθώμεν;) προτείνει τη διενέργεια εκλογών για αντιμετώπιση της κατάστασης. Σημειώνει χαρακτηριστικά στο παραπάνω άρθρο: «Είναι καιρός νομίζωμεν να προληφθώσι πάντα τα επακόλουθα εκ της επεμβάσεως της Ευρώπης εις τα της χώρας ημών και τα εκ των Λαϊκών εξεγέρσεων, να δοθή το δικαίωμα προς το αγανακτούν πλήθος δια την τοιαύτην οικτράν κατάστασιν των πραγμάτων της χώρας να εκλέξη νέους αντιπροσώπους αυτού προς διακανόνησιν του οικονομικού ζητήματος και ούτω ενώ αφ’ ενός θα ανατεθεί εις τον Λαόν η τοιαύτη βαρεία ευθύνη για το μέλλον της χώρας ημών, αφ’ ετέρου εκ της απασχολήσεως ταύτης δια των νέων εκλογών θα αποσοβηθεί πας κίνδυνος εκ της συσσώμου εξεγέρσεως αυτού…».
[24] Σ. Τζόκα , ο. π., σελ 15-19.Εκτός των άλλων, ο συγγραφέας σημειώνει ότι ο Τρικούπης υπονομεύθηκε από τον κοτζαμπασισμό, τον παλαιοκομματισμό, τη δημαγωγία ,το λαϊκισμό, το καθεστώς των ημετέρων και την πατρωνεία, επειδή φαινόταν άμεσος ο κίνδυνος κατάρρευσης του παλαιού πολιτικού κατεστημένου.
[25] Αγαμέμνων, φ.120, 5-5-1895. Στο φύλλο αυτό εκτός από την έντονη έκπληξη για το τελικό εκλογικό αποτέλεσμα στην Αργολίδα , δηλαδή την υπεροχή των Τρικουπικών, παρουσιάζονται και τα τελικά αποτελέσματα των επιτυχόντων υποψηφίων: Ιωάννης Ζωγράφος 3395 – Ν. Φαρμακόπουλος 3310 – Ανδ. Καραντζάς 3299.
[26] Δαναός, φ. 57, 21-3-1885. Στο φύλλο αυτό παρουσιάζεται η άφιξη Δηλιγιάννη εν όψει των βουλευτικών εκλογών και η μεγαλειώδης , κατά την εκτίμηση της εφημερίδας, υποδοχή που του έγινε. Στο επόμενο όμως φύλλο της ίδιας εφημερίδας ( 30-3-1885) υπάρχει άρθρό ιδιαίτερα σκληρό με τον τίτλο Καταδίκη των Υβριστών του Άργους στο οποίο με ιδιαίτερα βαρείς χαρακτηρισμούς κατακρίνονται οι Τρικουπικοί υποψήφιοι Τσόκρης και Γεωργαντάς, διότι προκάλεσαν την αποστολή τηλεγραφήματος από Αργείους οπαδούς του Τρικούπη ( Α. Παιδάκης, Γιατρός, Ι. Λαγοδημόπουλος, Δικηγόρος, Επ. Καλλιάρχης Δικηγόρος , Γεώργιος Λύγδας, Δικηγόρος, κ.α.) στις Τρικουπικές εφημερίδες των Αθηνών (Ώρα, Παλλιγγενεσία, Ακρόπολις, Εφημερίς, Χρόνος των Αθηνών). Με το τηλεγράφημα αυτό έδωσαν μια τελείως διαφορετική και καθόλου ευχάριστη εικόνα για την επίσκεψη του Δηλιγιάννη στο Άργος, ο οποίος φαίνεται να αποδοκιμάστηκε, σύμφωνα με τους συντάκτες του τηλεγραφήματος, και να έφυγε εσπευσμένα από την πόλη. Η εφημερίδα εγκαλεί όλους αυτούς διότι , όπως σημειώνει «…δεν ήτον δυνατόν να φαντασθώμεν, ότι οι υπουργικοί υποψήφιοι Τσόκρης και Γεωργαντάς ήθελον τόσον απομωρανθή εκ του φατριαστικού πάθους των, ώστε να υβρίσωσι και να διαπομπεύσωσιν εις τον έξω κόσμον την πατρίδα μας, ωσεί κατωκείτο αύτη από ζώα τετράποδα!».
[27] Αγαμέμνων, έκτακτον φύλλον, 5-7-1891.
Βιβλιογραφία
Εφημερίδες
- Αγαμέμνων
- Αργολίς,
- Άργος
- Δαναός
- Δαναός, Εφημερίς του ομωνύμου συλλόγου
- Ερασίνος,
- Ευθύνη
Δημοσιευμένες δευτερογενείς πηγές
- Βεργόπουλος Κωνσταντίνος, «Τα δύο κόμματα», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι 1975, τόμος ΙΔ, σελ.22-39.
- Hobsbawm E.J. : Η εποχή των επαναστάσεων1789-1948, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1990 – Η εποχή του κεφαλαίου 1848-1875, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1994 – Η εποχή των αυτοκρατοριών 1875-1914, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000.
- Σακελλαρόπουλος Θεόδωρος, Θεσμικός Μετασχηματισμός και Οικονομική Ανάπτυξη- Κράτος και Οικονομία στην Ελλάδα 1830-1922, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1991.
- Σωτηρέλης Γιώργος Χ., Σύνταγμα και εκλογές στην Ελλάδα 1864 -1909, Ιδεολογία Και πράξη της καθολικής ψηφοφορίας, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1991.
- Τσουκαλάς Κωνσταντίνος, «Η ανορθωτική προσπάθεια του Χαριλάου Τρικούπη 1882-1895» Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι 1975, τόμος ΙΔ, σελ. 22-39.
- Τζόκας Σπύρος, Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους, Οδοιπορικό στον 19ο αιώνα, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1999.
- Χαραλάμπης Δημήτρης, Πελατειακές σχέσεις και λαϊκισμός, Η εξωθεσμική συναίνεση στο ελληνικό πολιτικό σύστημα πολιτικό, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1984.
Βασίλης Τσιλιμίγκρας
Φιλόλογος – Σχολικός Σύμβουλος
Σχετικά θέματα:
- Τρικούπη Αικατερίνη (1800-1871)
- Τρικούπης Μ. Ιωάννης (1750-1824)
- Τρικούπη Σοφία (1838-1916)
- Τρικούπης Σπυρίδων (1788- 1873)
- Τρικούπης Χαρίλαος (1832-1896)