Ιερό της Αθηνάς Οξυδερκούς – Δειράς, Άργος
Η σύγχρονη όπως και η αρχαία πόλη του Άργους [πίν.1.3] πλαισιώνεται στα Β και στα Δ από δύο λόφους, τον λόφο του Προφήτη Ηλία (ή «Ασπίς») και το Κάστρο. Ο δεύτερος και υψηλότερος (289 μ.) κωνικός λόφος με το μεσαιωνικό οχυρό αποτελούσε την αρχαία ακρόπολη, που έφερε την ονομασία Λάρισα. Δειράς ονομαζόταν ο αυχένας μεταξύ των δύο λόφων, στον οποίο υπήρχε πύλη του τείχους που οδηγούσε Δ προς την Αρκαδία.
Κατευθυνόμενος προς την ακρόπολη ο Παυσανίας αναφέρει το ιερό της Ήρας Ακραίας και στη συνέχεια το ναό του Απόλλωνα Δειραδιώτη. Για το ιερό του Απόλλωνα υπήρχε η παράδοση ότι είχε ιδρυθεί από τον Πυθαέα ή Πυθέα, που είχε έρθει από τους Δελφούς· επί των ημερών του Παυσανία υπήρχε χάλκινο λατρευτικό άγαλμα του θεού και συνεχιζόταν η μαντική χρησμοδοσία.[1]
Αμέσως μετά ο Παυσανίας λέει: «Με το ναό του δειραδιώτη Απόλλωνα συνέχεται το ιερό της λεγόμενης οξυδερκούς Αθηνάς, αφιέρωμα του Διομήδη, γιατί κάποτε, ενώ αυτός πολεμούσε στο Ίλιο η θεά αφαίρεσε από τα μάτια του την αχλύν».[2] Κατόπιν αναφέρει το στάδιο, όπου κάνουν τους αγώνες για το Νέμειο Δία και τα Ηραία.
1.3. Τοπογραφικό της πόλης του Άργους [Παπαχατζής 2, εικ.154]
Ο Αργείος Διομήδης, βασικός ήρωας του τρωικού κύκλου, είχε στενές σχέσεις με την Αθηνά, που υπήρξε και προστάτιδα του πατέρα του Τυδέα, οι οποίες βρίσκουν την αποκορύφωσή τους στη ραψωδία Ε της Ιλιάδας. Εκεί διαβάζουμε ότι η Αθηνά λέει στον Διομήδη πως του αφαίρεσε την «ἀχλὺν … ἀπ’ ὀφθαλμῶν», ώστε να ξεχωρίζει ποιος είναι θεός και θνητός στη μάχη, έχοντας εισακούσει την προσευχή του τραυματισμένου ήρωα.[3]
Η επίκληση Οξυδερκής δεν μαρτυρείται στον Όμηρο, μπορεί ωστόσο να είναι αρχαία και οπωσδήποτε εντάσσεται σε ένα ευρύ πλαίσιο συσχετισμών, συμβολισμών και επιθέτων της Αθηνάς σε σχέση με την ισχυρή και καταστροφική επίδραση του έντονου και διαπεραστικού βλέμματος της ίδιας, του γοργόνειού της ή του Παλλάδιου.[4] Παραλληλίζεται με το επίθετο της Αθηνάς «ὀβριμοδερκής», που αποκαθίσταται σε ωδή του Βακχυλίδη.[5] Ο Ηρόδοτος χρησιμοποιεί τον υπερθετικό βαθμό του επιθέτου («ὀξυδερκέστατον») για να χαρακτηρίσει την ιδιαίτερα διεισδυτική ματιά των κροκοδείλων της Αιγύπτου.[6]
Τα κτίσματα του ιερού της Δειράδας [πίν.1.4.α] έχουν αποκαλυφθεί κατά τα χρόνια 1902-06 στη ΝΑ πλαγιά του λόφου του Προφήτη Ηλία, περίπου στο μέσο ύψος του, και θα πρέπει να βρίσκονταν intra muros [εντός των τειχών], παρόλο που δεν μας είναι καλά γνωστή η πορεία των τειχών σε αυτό τον τομέα.
Πρόκειται για τα λείψανα δύο επιμηκών κτηρίων (πιθανόν στοές), τον βραχώδη πυρήνα ενός μνημειακού βωμού κοντά σε μία βαθμιδωτή κατασκευή, ένα κτήριο με υδραυλικές εγκαταστάσεις και μεγάλη κεντρική δεξαμενή, και για κάποια στοιχεία μίας θόλου.[7] Υπάρχουν πολλά προβλήματα ερμηνείας και ταύτισης των κτισμάτων, από τα οποία έχουν διασωθεί σε κακή κατάσταση τα θεμέλια ή οι λαξεύσεις θεμελίων στον φυσικό βράχο, έχοντας καταστραφεί από την οικοδομική δραστηριότητα και τη λιθολόγηση από την παλαιοχριστιανική περίοδο και στο εξής.
To θέατρο στο ιερό του Απόλλωνα Πυθίου ή Δειραδιώτη. Άποψη του θεάτρου από δυτικά (J.- Ch. Moretti, Théâtres d’ Argos, Sites et Monuments X, Paris 1993, εικ. 31). Στα ανατολικά του μεγάλου βωμού του Απόλλωνα Πυθίου ή Δειραδιώτη, που βρίσκεται στο ιερό του θεού στο λόφο του Προφήτη Ηλία, αποκαλύφθηκε μια μνημειακή κλίμακα με εννιά βαθμίδες, μήκους 27 μ., που είναι λαξευμένη στο φυσικό βράχο. Το πλάτος κάθε βαθμίδας ανέρχεται στα 45 εκ., και το ύψος στα 22 εκ. Η θεατροειδής αυτή εγκατάσταση, που χρονολογείται στην ελληνιστική εποχή, εξυπηρετούσε προφανώς αποκλειστικά λατρευτικούς σκοπούς (ιεροπραξίες στο βωμό). [Τα Αρχαία Θέατρα της Αργολίδας – Μαρία Μικεδάκη].
Τα πρώτα ίχνη λατρείας στην περιοχή ανάγονται στον ύστερο 8ο αι. π.Χ., ενώ στο ιερό αναγνωρίζονται πέντε οικοδομικές φάσεις από τα μέσα του 6ου αι. π.Χ. ως την αυτοκρατορική εποχή.[8] Στο γ’ τέταρτο του 4ου ή στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. μαρτυρούνται από μία επιγραφή εκτεταμένες επεμβάσεις στο ιερό, που φαίνεται ότι συμπίπτουν με την τελική φάση της μνημειακής διαμόρφωσής του. Ο εξωραϊσμός του ιερού θεωρείται ως επακόλουθο της μεγάλης περιόδου επέκτασης του ιερού της Επιδαύρου και ανάγεται στην επιθυμία των αξιωματούχων του ιερού του Άργους να το καταστήσουν πιο ελκυστικό για τους πιστούς.[9]
Η παρουσία της Αθηνάς στη Δειράδα μαρτυρείται από την αρχαϊκή εποχή από δύο τουλάχιστον πήλινα ειδώλια της θεάς: το ένα χρονολογείται στον 6ο αι. π.Χ., αν και φαίνεται κάπως μεταγενέστερο, και το άλλο στην κλασική περίοδο[10] [πίν.1.4.γ]. Αναφέρεται επίσης ένα μικρό χάλκινο ειδώλιο της Αθηνάς των ελληνιστικών χρόνων ή μεταγενέστερο[11] [πίν.1.4.δ], καθώς κι ένας λύχνος των αυτοκρατορικών χρόνων με απεικόνιση της Αθηνάς Προμάχου.[12]
1.4. α) Άργος: κάτοψη του ιερού του Απόλλωνα Δειραδιώτη [Vollgraff 1956, πίν.3] – β) Άργος: κάτοψη της περιοχής της θόλου στο ιερό της Δειράδος [Vollgraff 1956, πίν.11] – γ) Άργος: τμήμα πήλινου ειδωλίου της Αθηνάς από τις ανασκαφές στη Δειράδα [Vollgraff 1956, εικ.41] – δ) Άργος: χάλκινο ειδώλιο της Αθηνάς από τις ανασκαφές στη Δειράδα [Vollgraff 1956, εικ.40].
Τα ειδώλια θα μπορούσαν να σχετίζονται με το ιερό της Αθηνάς Οξυδερκούς, αν και στο ιερό του Απόλλωνα Δειραδιώτη μαρτυρούνται και άλλες θεότητες. Τρεις παρόμοιοι μικροί ορθογώνιοι ασβεστολιθικοί βωμοί βρέθηκαν κοντά ο ένας στον άλλο σε σχέση με το Ν αναλημματικό τοίχο του ανδήρου του ιερού του Απόλλωνα, οι δύο εκ των οποίων κατά χώραν σύμφωνα με τον Vollgraff.[13] Οι βωμοί φέρουν τις επιγραφές «ΔιFὸς Πανόπτα», «Δάματρος Πυλαίας», «Ἀφροδίτας».
Το επίθετο πανόπτης χρησιμοποιείται από τον Αισχύλο και τον Σοφοκλή για τον Δία, αλλά έχει συσχετιστεί και με την επίκληση της Αθηνάς στη Δειράδα.[14] Με τον βωμό της Δήμητρας απηχείται ο πρώτος ναός που ίδρυσε στις Θερμοπύλες ο Ακρίσιος, ο οποίος και οργάνωσε στη συνέχεια την αμφικτυονία των Δελφών, αν και η επίκληση της θεάς μπορεί εδώ να εμπεριέχει τοπική σημασία δεδομένης της θέσης του ιερού κοντά σε βασική πύλη του Άργους.[15] Για τη λατρεία της Αφροδίτης στην περιοχή ο Vollgraff αναφέρει και άλλα ευρήματα των ανασκαφών στο ιερό της Δειράδας: μία μαρμάρινη κεφαλή αγαλματίου του 4ου αι. π.Χ. και δύο θραύσματα πήλινων ειδωλίων της Αφροδίτης, καθώς και μία κεφαλή πήλινου ελληνιστικού ειδωλίου του Πάνα, με τον οποίο συνδέεται η θεά.[16]
Ιερά Απόλλωνα του Δειραδειώτη και Αθηνάς της Οξειδερκούς.
Το ιερό της Αθηνάς Οξυδερκούς είχε ταυτιστεί από τον Vollgraff με το περίστυλο κτήριο που έχει δεξαμενή στο κέντρο του.[17] Ωστόσο, πρόκειται μάλλον για κτήριο συμποσίων, και αν πρέπει να συσχετιστεί με κάποια άλλη θεότητα εκτός του Απόλλωνα, αυτή θα ήταν ο Ασκληπιός.[18]
Πρώτος ο Robert απέδωσε στην Αθηνά τη θόλο του 4ου ή 3ου αι. π.Χ., εντυπωσιασμένος από τη γενικότερη ομοιότητα μεταξύ των ιερών του Άργους και των Δελφών, και την ταύτισή του ακολούθησε ο Roux.[19] Η θόλος βρίσκεται στο Ν και χαμηλότερο άνδηρο [πίν.1.4.β], σαφώς διακριτό από τα υπόλοιπα άνδηρα του ιερού του Απόλλωνα, σε ένα σημείο με έντονη κλίση του εδάφους προς την πλευρά της πόλης. Η απομονωμένη θέση του ανδήρου της θόλου, από το οποίο προσφέρεται η καλύτερη θέαση προς την πόλη και την πεδιάδα του Άργους, θεωρείται ιδανική για το ιερό της Αθηνάς Οξυδερκούς και δεν αποκλείεται η πιθανότητα από την περιοχή αυτή να προέρχονται τα προαναφερθέντα ειδώλια της θεάς.
Υποσημειώσεις
[1] Βλ. Παυσ. 2,24,1.
[2] Παυσ. 2,24,2: «Τοῦ δειραδιώτου δὲ Ἀπόλλωνος ἔχεται μὲν ἱερὸν Ἀθηνᾶς ὀξυδερκοῦς καλουμένης, Διομήδους ἀνάθημα, ὅτι οἱ μαχωμένῳ ποτὲ ἐν Ἱλίῳ τὴν ἀχλὺν ἀφεῖλεν ἡ θεὸς ἀπὸ τῶν ὀφθαλμῶν».
[3] Ιλ. Ε 127, βλ. 114-132.
[4] Billot 1997-98, 33-35. Μόνο η επίκληση «Ὀξυδέρκας» συναντάται σε μία επιγραφή των αυτοκρατορικών χρόνων (IG IV2, 491) από το Ασκληπιείο της Επιδαύρου, βλ. Vollgraff 1956, 55· Billot 1997-98, 28 σημ.166. [M.-F. Billot, Sanctuaires et cultes d’Athéna à Argos, OpAth 22-23, 1997-98, 7-52.]
[5] LSJ λ. ὀβριμοδερκής· Billot 1997-98, 28.
[6] Ηρόδ. 2,68.
[7] Ανασκάφηκαν από τον Vollgraff και μελετήθηκαν από τον Roux. Βλ. Vollgraff 1956· Roux 1957· Roux 1961, 65-82, 395, 417, 421. Βλ. επίσης Παπαχατζής 2, 176-178 σημ.1, εικ.174-181· Dengate 1988, 207-214· Billot 1997-98, 28-38.
[8] Βλ. Billot 1997-98, 28.
[9] Dengate 1988, 208. [C. F. Dengate, The sanctuaries of Apollo in the Peloponnesos (1988)].
[10] Βλ. Billot 1997-98, 28 με σημ.165, όπου κάνει λόγο για ένα άλλο ειδώλιο της Αθηνάς, παρόμοιο με το πρώιμο ειδώλιο της Δειράδας που δημοσίευσε ο Vollgraff 1956, 53, εικ.41· το ειδώλιο προέρχεται από τις ανασκαφές του Vollgraff, όμως είναι άγνωστη η προέλευσή του.
[11] Βλ. Vollgraff 1956, 41-42, εικ.40· Billot 1997-98, 28 σημ.166.
[12] Βλ. Vollgraff 1956, 42, εικ.42· Billot 1997-98, 29.
[13] Βλ. Vollgraff 1909, 445-446, αρ.3-5· Vollgraff 1956, 20, 27, εικ. 19, 25-26.
[14] Για τις μορφές, τη χρήση και την ερμηνεία του επιθέτου βλ. Billot 1997-98, 34-35.
[15] Βλ. Billot 1997-98, 30.
[16] Βλ. Vollgraff 1956, 20-21, εικ.17-18.
[17] Βλ. Vollgraff 1956, 51-76. [W. Vollgraff, Le sanctuaire d’Apollon Pythéen à Argos (1956)].
[18] Βλ. Riethmüller 2005, 85-87. [J. W. Riethmüller, Asklepios. Heiligtümer und Kulte (2005)].
[19] Βλ. Robert 1937, 249, 421· Vollgraff 1956, 77-84· Roux 1957, 474-487· Roux 1961, 65-85· Billot 1997-98, 29.
Πηγή
- Ελένη Μητσοπούλου, Τα ιερά της Αθηνάς στην Πελοπόννησο, Διδακτορική διατριβή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 2012.