Στ’ Αναπλιού το Παλαμήδι: Ιστορικό δημοτικό τραγούδι ή της φυλακής; – Τάσος Χατζηαναστασίου, Δρ Ιστορίας
Όταν σκέφτηκα να ασχοληθώ με το συγκεκριμένο τραγούδι αναλαμβάνοντας να το παρουσιάσω στο παρόν συνέδριο, είχα μάλλον άγνοια κινδύνου! Έλεγα: «δεν μπορεί, θα υπάρχει στη βιβλιογραφία κάποια αναφορά, σε κάποια συλλογή δημοτικών τραγουδιών θα ανθολογείται κι εκεί οπωσδήποτε θα υπάρχουν σχετικές πληροφορίες». Κι όμως, παρόλο που το τραγούδι είναι γνωστό και ιδιαίτερα αγαπητό έως σήμερα, δεν βρήκα παρά ελάχιστα πράγματα κι αυτά όχι συστηματικά, εννοώ σε επιστημονικές εργασίες. Παρόλο που, για να είμαι ειλικρινής, μου πέρασε από το μυαλό η ιδέα να το αφήσω και είτε ν’ αλλάξω θέμα είτε να μην κάνω καθόλου ανακοίνωση στο συνέδριο, σκέφτηκα πως είναι τελικά μία από εκείνες τις περιπτώσεις που ο ερευνητής καλείται να παρουσιάσει το υλικό του ξεκινώντας από μία tabula rasa και να δημιουργήσει ο ίδιος την πρώτη, ίσως, μονογραφία για το συγκεκριμένο τραγούδι. Η ορθότητα της επιλογής μου θα κριθεί βεβαίως από το αποτέλεσμα και θέτω στην κρίση σας τις παρατηρήσεις μου.
Οι πληροφορίες που αντλεί κανείς από το διαδίκτυο είναι ιδιαίτερα φειδωλές και αφορούν το τραγούδι, περισσότερο από τη μουσική του πλευρά. Έτσι, για παράδειγμα σε ιστοσελίδα για το κλαρίνο μαθαίνουμε ότι είναι «ένα τραγούδι με προέλευση από την Αρκαδία Πελοποννήσου»[1].
Ο ρυθμός του κομματιού είναι 3/4 και χορεύεται στα βήματα του «Τσάμικου». Το ότι είναι τσάμικο φυσικά δεν χρειάζεται να έχει κανείς ιδιαίτερες γνώσεις μουσικολογίας και ειδικές σπουδές στο δημοτικό τραγούδι για να το αντιληφθεί. Εξάλλου, εμείς ως Ιστορικοί και Φιλόλογοι ενδιαφερόμαστε για τα λόγια του τραγουδιού.
Αυτό που συνειδητοποιεί κανείς ακούγοντας το τραγούδι είναι ότι απαιτείται τελικά μία εργασία ανάλογη μ’ αυτή του αρχαιολόγου που καλείται να εντοπίσει τη στρωματογραφία των δίστιχων από τα οποία αποτελείται το τραγούδι και να χρονολογήσει, να εντοπίσει δηλαδή τις ιστορικές αναφορές για να αποφανθεί τελικά σε τι αναφέρεται και ποια είναι η αρχική πηγή έμπνευσης του ανώνυμου δημιουργού και ποια σημεία του αποτελούν μεταγενέστερες προσθήκες.
Σας διαβάζω τους στίχους, έτσι όπως είναι περισσότερο γνωστό γιατί όπως θα δούμε υπάρχουν και ορισμένες παραλλαγές, κάτι που συνηθίζεται στο δημοτικό και το λαϊκό τραγούδι γενικότερα.
Στ’ Αναπλιού, γεια σας λεβέντες, στ’ Αναπλιού το Παλαμήδι,
στ’ Αναπλιού το Παλαμήδι ’κεί βροντάει το καριοφίλι.
——
Το βροντάν, γεια σας λεβέντες, το βροντάν’ οι Μωραΐτες,
το βροντάν’ οι Μωραΐτες κι όλοι οι βαρυποινίτες.
——
Το βροντάει, γεια σας λεβέντες, το βροντάει και μια γυναίκα,
το βροντάει και μια γυναίκα η καημένη χρόνια δέκα.
——
Το βροντάει, γεια σας λεβέντες, το βροντάει και μια δασκάλα,
το βροντάει και μια δασκάλα που ‘ναι άσπρη σαν το γάλα.
Ας επιχειρήσουμε λοιπόν τον εντοπισμό των ιστορικών αναφορών του. Χωρίς αμφιβολία ο πρώτος κιόλας στίχος: «Στ’ Αναπλιού το Παλαμήδι, κει βροντάει το καριοφίλι» παραπέμπει ευθέως στην Επανάσταση του 1821. Ναι, αλλά σε ποιο γεγονός; Η απελευθέρωση του Παλαμηδίου τη νύχτα μεταξύ της 29ης και της 30ης Νοεμβρίου 1822 με καταδρομική επιχείρηση Ελλήνων αγωνιστών με επικεφαλής τον Στάικο Σταϊκόπουλο, έγινε αναίμακτα.
Η οθωμανική φρουρά, εξαντλημένη από την πείνα δεν είχε διάθεση για ηρωισμούς και όταν είδε τους Έλληνες να έχουν ήδη πατήσει στο κάστρο, αποφάσισε να παραδοθεί με αντάλλαγμα της ζωή της[2]. Αποκλείεται επομένως το τραγούδι να αναφέρεται στην απελευθέρωση του Παλαμηδίου. Εξάλλου, δεν ανθολογείται σε καμία από τις πρώτες γνωστές συλλογές δημοτικών τραγουδιών. Η μόνη συλλογή που έχω εντοπίσει και περιλαμβάνει, χωρίς όμως καμία ένδειξη ή άλλη πληροφορία το τραγούδι είναι ενός τοπικού ερευνητή από το Σέρβο Αρκαδίας ο οποίος ανθολογεί 300 «δημοτικά τραγούδια του «τόπου μας», όπως τα χαρακτηρίζει, παρόλο που πολλά απ’ αυτά προέρχονται κι από άλλες περιοχές [3].
Όπως γράφουν ορισμένοι συγγραφείς, όπως ο Γιώργος Μουσταΐρας και ο Τόλης Κοΐνης[4], το τραγούδι συνδέεται με την ανάληψη της φρουραρχίας του Ναυπλίου από τον Θεοδωράκη Γρίβα τον Απρίλιο του 1826.
Ο Γρίβας υπήρξε αμφιλεγόμενη προσωπικότητα και ο βίος του ήταν ταραχώδης. Οπλαρχηγός, γεννημένος στην Πάργα ή την Πρέβεζα το 1797, διατηρούσε δικό του ένοπλο σώμα και πήρε μέρος σε σειρά συγκρούσεων στη δυτική Ελλάδα και στην πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου το 1822. Σε γενικές γραμμές, θα έλεγε κανείς ότι ανήκε στους παραδοσιακούς οπλαρχηγούς της Δυτικής Στερεάς οι οποίοι στον απελευθερωτικό αγώνα βρέθηκαν παράλληλα με τον εθνικό αγώνα να διεκδικούν τη διατήρηση και την αύξηση προσωπικών αρματολικών προνομίων ένας συνδυασμός που δεν ήταν πάντοτε επιτυχής καθώς άλλοτε επικρατούσε η συλλογική εθνική συνείδηση και άλλοτε οι ατομικές επιδιώξεις και συμφέροντα. Ειδικότερα, ως φρούραρχος Ναυπλίου επέβαλε ένα καθεστώς πλήρους ανομίας συμπεριφερόμενος τυραννικά σε βάρος των κατοίκων της πόλης. Έτσι, τον Ιούλιο του 1827 ενεπλάκη σε ένοπλη σύγκρουση με τους άντρες του Γιάννη Σταύρου που κατείχε την Ακροναυπλία με ανταλλαγή πυροβολισμών μέσα στην ίδια την πόλη ενώ σημειώθηκε και κανονιοβολισμός μεταξύ των δύο κάστρων, του Παλαμηδίου και της Ακροναυπλίας. Οι εχθροπραξίες θα λήξουν στα μέσα του μήνα. Ίσως λοιπόν να έχουμε εδώ τον πρώτο πυρήνα του τραγουδιού[5].
Το σίγουρο είναι πάντως ότι η σύνθεσή του είναι μεταγενέστερη των ιστορικών δημοτικών τραγουδιών της τελευταίων χρόνων της Τουρκοκρατίας και αυτό τεκμαίρεται από τη χρήση ομοιοκαταληξίας, που δεν ανήκει στα χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού, με την εξαίρεση των νησιών και της Κρήτης[6]. Γιατί μπορεί το πρώτο δίστιχο να μην έχει βαθιά ομοιοκαταληξία: Παλαμήδι – καριοφίλι, τέτοια όμως υπάρχει στα επόμενα που, όπως θα δούμε αποτελούν μεταγενέστερες προσθήκες σ’ έναν αρχικό πυρήνα/θεματικό κέντρο, που αφορά γεγονότα στο Παλαμήδι και το Ναύπλιο. Το ότι είναι παραδοσιακό είναι επίσης σίγουρο καθώς αποτελεί ανώνυμη λαϊκή σύνθεση σε ρυθμό τσάμικου χορού, ανήκει όμως στα τραγούδια που συντέθηκαν μεταγενέστερα.
Το επόμενο δίστιχο του τραγουδιού, ωστόσο, εισάγει ένα νέο στοιχείο που εκ πρώτης όψεως μοιάζει ακατανόητο:
«Το βροντάν, γεια σας λεβέντες, το βροντάν’ οι Μωραΐτες,
το βροντάν’ οι Μωραΐτες κι όλοι οι βαρυποινίτες».
Ο στίχος μοιάζει σχεδόν παράλογος καθώς εμφανίζονται να πολεμούν Μωραΐτες μαζί με κατάδικους για σοβαρά αδικήματα. Μία σκέψη είναι πως αυτό γίνεται για λόγους ομοιοκαταληξίας, αλλά πώς το κοινό που αποτελεί τον ύψιστο κριτή και στο οποίο στηρίζεται η αποδοχή και η επιβίωση ενός τραγουδιού θα αποδεχόταν κάτι τέτοιο χωρίς να υπάρχει κάποια συνειρμική έστω σύνδεση;
Η τελευταία λέξη: «βαρυποινίτες» παραπέμπει ευθέως στη λειτουργία του Παλαμηδίου ως φυλακή βαρυποινιτών, από το 1829, την εποχή του Καποδίστρια δηλαδή, ως το 1926. Έχουμε όμως κάποιο γεγονός στο οποίο πράγματι οι βαρυποινίτες παίρνουν όπλα και πολεμάνε ή πρόκειται για μία «ποιητική» επινόηση;
Κατά τη Ναυπλιακή Επανάσταση της 1ης Φεβρουαρίου 1862 κατά του Όθωνα, πρωταγωνιστικό ρόλο θα διαδραματίσουν δύο πρόσωπα που αναφέρονται ονομαστικά σε μία λιγότερο γνωστή παραλλαγή του τραγουδιού, ο Δημήτρης Γρίβας, γιος του Θεοδωράκη, και ο αντισυνταγματάρχης Αρτέμιος Μίχου, ήρωας της Εξόδου του Μεσολογγίου:
«Στ’ Αναπλιού Γρίβα μ’ κι Αρτέμη μ’, στ’ Αναπλιού το Παλαμήδι ’κει βροντάει το καρυοφύλλι.
Το βροντάν φυλακισμένοι, οι κατάδικοι οι καϋμένοι, το βροντάν οι Μωραΐτες κι όλοι οι Στερεολλαδίτες»[7].
Έχουμε επομένως κάθε λόγο να πιστεύουμε μαζί με άλλους, όπως ο ερευνητής Τόλης Κοΐνης, ότι ένα από τα στρώματα σύνθεσης του τραγουδιού αναφέρεται στη ναυπλιακή επανάσταση του 1862 όταν έχουμε τη σύμπραξη Μωραϊτών και φυλακισμένων, όπως ήταν ο ίδιος ο Δημήτρης Γρίβας, που είχε φυλακιστεί στο Παλαμήδι εξαιτίας της αντιοθωνικής του στάσης[8].
Η αλήθεια είναι ότι στο ίδιο το Παλαμήδι δεν είχαμε κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1862 κάποια πολεμική σύγκρουση. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι στους στίχους του απηχούνται γεγονότα και καταστάσεις που συνδέονται περισσότερο συνειρμικά τόσο με την Επανάσταση του 1821 όσο και με μεταγενέστερα, όπως η λειτουργία του Παλαμηδίου ως φυλακή βαρυποινιτών και η Ναυπλιακή Επανάσταση του 1862 και όχι τα πραγματικά ιστορικά γεγονότα. Έχουμε δηλαδή μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα στρωματογραφία της συλλογικής μας μνήμης κι ενός αντάρτικου, αντιστασιακού, πνεύματος που πάντοτε συγκινεί τον λαό μας, σ’ ένα τραγούδι κύριος σκοπός του οποίου είναι η διασκέδαση αφού είναι κατεξοχήν χορευτικό.
Σε ό,τι αφορά το περιεχόμενό του, το «Στ’ Αναπλιού το Παλαμήδι» έχει ταξινομηθεί από την Ταρσούλη ως τραγούδι της φυλακής. Κυκλοφορεί μάλιστα και σε CD με σχετικά τραγούδια σε επιμέλεια του Γιώργου Μελίκη και τίτλο: «Τραγούδια του κάτεργου, της φυλακής, και της καρμανιόλας», που κυκλοφόρησε το 2004 σε ηχογράφηση του 1972 που έγινε στις Σέρρες και είναι καταγραμμένο ως Σαρακατσάνικο[9].
Στα σχόλια που συνοδεύουν το τραγούδι διαβάζουμε ότι: «Αναφέρεται στους ανυπόταχτους Γρίβα και Αρτέμη που βρίσκονταν φυλακισμένοι στα μπουντρούμια του Παλαμηδιού στο Ναύπλιο». Η αλήθεια βέβαια είναι ότι ο Γρίβας ήταν όντως υπό περιορισμό ενώ ο Αρτέμης βρισκόταν στο Ναύπλιο με δυσμενή μετάθεση και όχι στο Παλαμήδι, όμως σημασία έχει η πρόσληψή του ως τραγουδιού της φυλακής. Και πάλι όμως, ούτε ως τέτοιο, ένα «καθαρόαιμο» τραγούδι της φυλακής, μπορούμε να το εκλάβουμε χωρίς να αποκλείεται το συγκεκριμένο δίστιχο να συντέθηκε όντως σε κάποια φυλακή και να προστέθηκε στο αρχικό.
Το ίδιο και το επόμενο, τρίτο δίστιχο:
«το βροντά (το καριοφίλι) και μια γυναίκα
η καημένη χρόνους δέκα/που ’χει μέσα χρόνια δέκα»
Το περιεχόμενο αυτού του διστίχου είναι μάλλον απίθανο να έχει κάποια ιστορική βάση, αλλά φαίνεται πως αποτελεί μία επινόηση που κατέστη δημοφιλής και μέσα από τον προφορικό μηχανισμό διάδοσης του παραδοσιακού τραγουδιού καθιερώθηκε και διατηρήθηκε ως σήμερα. Είναι μεγάλος ο πειρασμός να σχολιάσουμε την έμφυλη πλευρά της εικόνας μιας βαρυποινίτισσας που εξεγείρεται και αναλαμβάνει ένοπλη δράση, αλλά ας αφήσουμε και κάτι για τους ειδικούς των gender studies. Εξάλλου, από ιστορικής πλευράς, δεν έχουμε πληροφορίες για φυλάκιση γυναικών στο Παλαμήδι. Αντίθετα, γνωρίζουμε ότι ως χώρος κράτησης γυναικών χρησιμοποιούνταν το ισόγειο του Βουλευτικού στην παλιά πόλη του Ναυπλίου[10].
Το νεότερο στρώμα στην «ανασκαφική» προσέγγιση του τραγουδιού αφορά το τέταρτο και τελευταίο δίστιχο:
«Το βροντά και μια δασκάλα,
που ’ταν άσπρη σαν το γάλα»
και που το συναντάμε και στο επίσης πολύ γνωστό τραγούδι «Κάηκε ένα σχολείο», ο αρχικός πυρήνας του οποίου αφορά την καταστροφή του Γαλαξιδίου από τους Τούρκους τον Σεπτέμβριο του 1821[11].
Κάηκε ένα σχολείο
«Κάηκε κι ένα σχολείο
που ’ταν παρθεναγωγείο.
Κάηκε το Γαλαξίδι
που ’ταν όμορφο στολίδι.
Κάηκε και η δασκάλα
που ’ταν άσπρη σαν το γάλα.»
Το τραγούδι ηχογραφήθηκε το 1910 στην Αμερική από τον Κώστη. Θα μπορούσαμε να δούμε αυτά τα δύο τραγούδια ως παράλληλα κείμενα καθώς σχηματίζονται από ανεξάρτητα μεταξύ τους ομοιοκατάληκτα δίστιχα τα οποία έρχονται να συμπληρώσουν έναν αρχικό ιστορικό πυρήνα, που απηχεί πραγματικά γεγονότα αναγόμενα στην Επανάσταση του ’21: «Στ’ Αναπλιού το Παλαμήδι, ’κει βροντά το καριοφίλι» και «Κάηκε το Γαλαξίδι».
Στη συνέχεια, το κάθε ένα από αυτά τα τραγούδια αυτονομείται από την αρχική πηγή έμπνευσης και συμπληρώνεται με δίστιχα τα οποία μέσα από έναν μηχανισμό κοινωνικής, συλλογικής, επιλογής, όσα αρέσουν στο κοινό δηλαδή, διατηρούνται ενώ υποθέτουμε βάσιμα ότι κάποια άλλα θα έχουν απορριφθεί, ως την πρώτη τους ηχογράφηση η οποία λειτουργεί και ως επίσημη πλέον καταγραφή τους για να παγιωθούν σε μία οριστική μορφή. Αυτές όμως οι επάλληλες επιστρώσεις δίστιχων δε φαίνεται να απηχούν πραγματικά περιστατικά αλλά αποτελούν δημιουργίες του κεφιού, του γλεντιού και της παρέας και επικράτησαν έναντι άλλων, αποτυχημένων, δοκιμών. Είναι χαρακτηριστικό ότι όσο προχωράμε προς το τελευταίο δίστιχο απομακρυνόμαστε και περισσότερο από το θεματικό κέντρο, όπως θα το λέγαμε εμείς οι Φιλόλογοι καθώς το τι βροντά η δασκάλα έχει σχεδόν ξεχαστεί, θα μπορούσε να είναι και ο χάρακας επί δικαίους και αδίκους μαθητές!
Συνοψίζοντας θα λέγαμε ότι το «Στ’ Αναπλιού το Παλαμήδι» απηχεί συνολικά το συλλογικό αντιστασιακό πνεύμα της Επανάστασης του 1821 μέσα από αναφορές που λειτουργούν περισσότερο συμβολικά σε μία «στρωματογραφία» στίχων μιας κοινής νεοελληνικής παράδοσης και μνήμης. Και μ’ αυτήν την έννοια δεν κατατάσσεται σε μία συγκεκριμένη κατηγορία, πέρα από το ότι είναι ένα τσάμικο, αλλά μένει ανυπόταχτο, ανένταχτο, αγαπημένο και πολυχορευμένο⸱ περήφανο και λεβέντικο.
Γεια σας λεβέντες!
Υποσημειώσεις
[1] Γ. Σιατερλής, «Στ’ Αναπλιού το Παλαμήδι», https://klarinogreek.com/%CF%83%CF%84-%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%80%CE%BB%CE%B9%CE%BF%CF%8D-%CF%84%CE%BF-%CF%80%CE%B1%CE%BB%CE%B1%CE%BC%CE%AE%CE%B4%CE%B9/
[2] Δ. Κ. Οικονομόπουλος, 2018, 266-274, Α. Βακαλόπουλος 1982, σσ. 275-280
[3] Γ. Δ. Βέργου, https://www.servou.gr/paradosi/61-tragoudiamoirologia/3900-dimotika-tragoydia-tou-topou-mas-syllogis-g-d-vergou-251-287.
[4] Γ. Μουσταΐρας, http://rebetcafe.blogspot.com/2015/01/29-30-1822.html, Τ. Κοΐνης, «Το πιο ατίθασο τέκνο του Αναπλιού», https://argonafplia.gr
[5] Α. Βακαλόπουλος, 1986, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Ζ΄, Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη, σσ. 623-634 και 766-769
[6] Λ. Πολίτης,1980, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Γ΄ έκδοση, Αθήνα, σ. 114, S. Baud – Bovy, 1984, Δοκίμιο για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Ναύπλιο, σσ. 31-33
[7] Δ. Μαλέσης, 2013, «Αντιπολίτευση στο οθωνικό καθεστώς και ρήξη. Η ναυπλιακή επανάσταση του 1862» στο Τ. Ε.Σκλαβενίτης Μ. Βελιώτη-Γεωργοπούλου (επιμ.), Πρακτικά επιστημονικού συμποσίου, 150 χρόνια ναυπλιακή επανάσταση (1 Φεβρουαρίου – 8 Απριλίου 1862), Ναυπλιακά Ανάλεκτα, τ. VII, Δήμος Ναυπλιέων-Πνευματικό Ίδρυμα «Ιωάννης Καποδίστριας», Ναύπλιο 2013, σσ. 49-69
[8] Τ. Κοΐνης, «Το πιο ατίθασο τέκνο του Αναπλιού», https://argonafplia.gr.
[9] Δ. Σταθακόπουλος, «Δημοτικά τραγούδια της φυλακής, πολύ πριν τα ρεμπέτικα!», https://www.kalavrytanews.com/2012/09/blog-post_9106.html.
[10] Χ. Αντωνιάδης, «Στρατιωτικές φυλακές Ναυπλίου. Οι άγνωστες φυλακές της πόλης». https://argolikivivliothiki.gr.
[11] Α. Βακαλόπουλος, 1980, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Ε΄, Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη, σσ. 659-660.
Βιβλιογραφία – Δικτυογραφία
- Χ. Αντωνιάδης, «Στρατιωτικές φυλακές Ναυπλίου. Οι άγνωστες φυλακές της πόλης», https://argolikivivliothiki.gr.
- Α. Ε. Βακαλόπουλος, 1980, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Ε΄, Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη
- Α. Ε. Βακαλόπουλος, 1982, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. ΣΤ΄, Εκδοτικός οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη
- Α. Ε. Βακαλόπουλος, 1986, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Ζ΄, Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη
- S. Baud – Bovy, 1984, Δοκίμιο για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Ναύπλιο
- Γ. Δ. Βέργος, https://www.servou.gr/paradosi/61-tragoudiamoirologia/3900-dimotika-tragoydia-tou-topou-mas-syllogis-g-d-vergou-251-287
- C. Fauriel, 1999, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο
- Τ. Κοΐνης, «Το πιο ατίθασο τέκνο του Αναπλιού», https://argonafplia.gr
- Legrand, 2001, Chansons Populaires Grecques, Κουλτούρα, Αθήνα
- Δ. Μαλέσης, 2013, «Αντιπολίτευση στο οθωνικό καθεστώς και ρήξη. Η ναυπλιακή επανάσταση του 1862» στο Τ. Ε. Σκλαβενίτης Μ. Βελιώτη-Γεωργοπούλου (επιμ.), Πρακτικά επιστημονικού συμποσίου, 150 χρόνια ναυπλιακή επανάσταση (1 Φεβρουαρίου – 8 Απριλίου 1862), Ναυπλιακά Ανάλεκτα, τ. VII, Δήμος Ναυπλιέων-Πνευματικό Ίδρυμα «Ιωάννης Καποδίστριας», Ναύπλιο 2013, σσ. 49-69
- Γ. Μουσταΐρας, http://rebetcafe.blogspot.com/2015/01/29-30-1822.html
- Δ. Κ. Οικονομόπουλος, 2018, Ιστορία του Ναυπλίου, Ξενοκρατία, Ναύπλιο
- Α. Passow, 1860, Τραγούδια Ρωμαίικα, Popularia Carmina, Graeciae Recentioris, Λειψία
- Δ. Πετρόπουλος, 1958, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια, Βασική Βιβλιοθήκη, Αθήνα
- Λ. Πολίτης,1980, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Γ΄ έκδοση, Αθήνα
- Ν. Πολίτης, 1915-1916, Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού, Αθήνα
- Γ. Σιατερλής, https://klarinogreek.com/%CF%83%CF%84-%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%80%CE%BB%CE%B9%CE%BF%CF%8D-%CF%84%CE%BF-%CF%80%CE%B1%CE%BB%CE%B1%CE%BC%CE%AE%CE%B4%CE%B9/
- Δ. Σταθακόπουλος, «Δημοτικά τραγούδια της φυλακής, πολύ πριν τα ρεμπέτικα!», https://www.kalavrytanews.com/2012/09/blog-post_9106.html
- Γ. Ταρσούλη, 1970, Μωραΐτικα τραγούδια, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1970
- Δ. Τσιμάμαλος, 2007, Κοινωνική και επαναστατική συνείδηση των ενόπλων της Ρούμελης στην Επανάσταση του 1821, Διδακτορική διατριβή, Αθήνα.
Τάσος Χατζηαναστασίου, Δρ Ιστορίας
Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων, Σεμινάριο 47, «Το 1821 στα γράμματα και στις τέχνες», Αθήνα 2023, σσ. 284-291.